1. Semantikaning lingvistika va leksikologiyada o`rganilishi

14. Sinonimlarning leksik-semantik xususiyatlari va klassifikatsiyasi
Sinonimiya – bir xil nomga egalik quyidagi ko`rinishlarga ega: 1) leksik sinomiya, yani so`zlar ma’nodoshligi: ish, yumush; gapirmoq, so`zlamoq; 2) Iboralar ma’nodoshligi: boshi osmonga yetdi? terisiga sig`madi; 3) Affiksal, ya’ni grammatik shakllar ma’nodoshligi -yap, -yotir; 4) Sintaktik sinonimiya: ona bolasiga qayg`uradi, ona bolam deb qayg`uradi. Tilshunoslikning sinomimlari, o`rgatuvchi bo`limi simonimika deyiladi. Leksikologiyada esa leksik sinonimlar o`rganiladi. Tilshunos olimlar so`zdagi ma’no xususiyatlarini ko`zda tutib, sinonimlarga turlicha ta’rif beradilar. Sinonimlarning mohiyatini to`g`ri tushunish uchun ikki hodisani bir-biridan farq1ash lozim: 1) tushuncha va so`z, ularning o`zaro munosabati; 2) so`z va uning ma’nolari, har bir so`zning ma’no ottenkalari.
Tushuncha, (predmet, -belgi, voqea, hodisa, harakatlar haqida kishilarninig tasavvuri bo`lib, so`z shularning ma’lum tovush yig`indisi vositasida tilda reallashuvi demakdir, «Tushuncha so`zga; so`z esa tushunchaga to`la ravishda mos kelavermaydi.
Shuningdek, so`z tushunchaning hamma tomonini qamrab ololmaydi, balki uning mohiyati va muhim tomonini aks ettiradi. Tushunchaning boshqa tomoni va boshqa xususiyatlari boshqa so`zlar bilan ifodalanadi. Shu sababli tilda ma’nodosh so`zlar sinonimlar paydo bo`ladi.
Sinomimlarni ta’riflaganda, uning barcha xususiyatlarini bir ta’rif doirasiga sig`dirib bo`lmaydi. Shu sababli sinonimlar ta’rifida ularning umumlashtiruvchi ma’nosi, aytilishi va yozilishini hisobga olish kifoya. Sinonimlar ta’rifida ma’nolari bir xil deyish to`g`ri emas, ma’nosi bir xil so`zlar dubletlar deyiladi. Ular anchagina: arava, aroba, shoki, shoyi, gadoy, gadoi, boaql, baaql kabi. Birlashtiruvchi ma’nosi bilan o`zaro bog`lanuvchi so`zlar gruppasi sinonimik qator deyiladi. Sinonimik qator ikki va undan ortiq so`zlardan tashkil topadi: osmon, ko`k, samo, falak (to`rtta so`z), qiziq, g`alati, ajoyib, alomat, antiqa, ajab, ajib (yettita so`z). Sinonimik qatorni tuzilishda ma’lum chegaraga va aniqlikka ega bo`lgan, stilistik jihatdan «betaraf» so`z dominanta deb yuritiladi: yurak, ko`ngil, qalb, dil qatorida dominanta yurak. Sinonimik munosabat, odatda, bir so`z turkumi doirasida bo`ladi; ulug`, buyuk, katta, (sifat), odam, inson, bashar (ot). Bu o`rinda so`zlardagi leksik semantik guruh va sinonimik qator tushunchalari o`zaro yaqinligi, ammo ular bir-biridan farq qilinishini aytish lozim. Leksik semantik guruh tushunchasi «si.nonimik qatoridan ancha keng. U o`z ichiga «sinonimik qator» tushunchasini to`la qamrab oladi: ninni – chaqaloq – go`dak – bola – yigit – qiz –erkak – ayol kabilar bir leksik semantik guruhni tashkil etadi. Lekin sinonimik qator emas. LSG ichida sinonimik qator bo`lishi mumkin: ninni-chaqaloq-go`dak.