1. Qishloq xo‘jaligida investitsiyaviy jarayonlarni rivojlantirishda lizingning tutgan

1. Qishloq xo‘jaligida investitsiyaviy jarayonlarni rivojlantirishda lizingning tutgan
Jahon amaliyoti lizingni kapital joylashtirishni mablag‘ bilan ta'minlashning, aniqrog‘i,
loyihalarga investitsiyalar jalb etishning yuqori samara beradigan turi ekanligini ko‘rsatdi. Ko‘p yillik
kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida lizing kompaniyalarining sinishi kamdankam uchraydigan holdir.
Lizingning oddiy ijaradan asosiy farqi shundaki, lizingda ijaraga berilgan asbob-uskunalar
shartnoma muddati tugagandan so‘ng, ularni qoldiq qiymati bo‘yicha sotib olish ko‘zda tutiladi.
Lizingning farqli xususiyatlaridan yana biri shundaki, lizing kompaniyalarida lizing operatsiyalarini
amalga oshirish uchun o‘z mablag‘lari yetishmaydi. Shu sababli ko‘pchilik lizing operatsiyalarida jalb
qilingan mablag‘lar keng qo‘llaniladi. Bunda, odatda, bankning uzoq muddatli ssudalari jalb qilinadi.
Bozor sharoitida hukumat bugungi kun bilan emas, balki kelgusini o‘ylab iqtisodiy siyosat olib
boradi. Lizing fan-texnika taraqqiyotiga xizmat qiladi. Ertangi kunda ishlab chiqarish bugungi
olinmagan soliqlarni to‘liqligicha qoplaydi, demak, u iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qo‘shimcha
imkoniyat yaratib beradi.
Lizing muomalalarini amalga oshirish deganda, ishlab chiqarish vositalarining (mashina,
uskunalar va hokazolarni) tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan yuridik va jismoniy
shaxslarga o‘rta yoki uzoq muddatlarga ijara shartlari asosida berilishi tushuniladi. Hammamizga odat
bo‘lib qolgan oddiy ijara tushunchasidan farqli o‘laroq, lizingga olingan ishlab chiqarish texnika va
texnologiyalarni, mashina va uskunalarni pirovard natijada, ya'ni shartnoma muddati tugagandan
so‘ng, ijarachi ularni qoldiq qiymati bo‘yicha sotib olishi hamda ularga egalik qilishi mumkin. Odatda,
lizing muomalalari jarayonida uch tomon ishtirok etadi.
Rivojlangan mamlakatlarda lizing muomalalarini maxsus moliya jamiyatlari, jumladan lizing
kompaniyalari, firmalar va yirik banklar amalga oshiradi.
Lizing muomalalarining xilma-xil turlari mavjud bo‘lib, amalda esa ularning quyidagi ikki turi
nisbatan ko‘proq qo‘llaniladi:
Operativ lizing. Lizingning bu turida ijaraga berilayotgan texnika uskunalarining ijara muddati
ularning xizmat qilish muddatiga qaraganda qisqa bo‘ladi. Mulk egasi tomonidan (lizing beruvchi)
ijaraga berish maqsadida sotib olingan zarur asbob-uskunalar hamda ularga ketgan sarf-xarajatlar faqat
qisman qoplanadi.
Moliyaviy lizing. Bu lizing asosida o‘zaro tomonlar imzolangan shartnomaga binoan, shartnoma
muddati tugagandan so‘ng ijarachi lizingga olingan uskunalarni qoldiq qiymati bo‘yicha sotib olishi
mumkin. Bu holda lizingga berilgan mashina va uskunalarga egalik qilish huquqi bevosita ijarachiga
o‘tadi.
To‘liq lizing. Bu lizing turiga binoan ijaraga berilayotgan mashina va uskunalarga texnik xizmat
ko‘rsatish bilan bog‘liq barcha sarf- xarajatlar lizing kompaniyasi zimmasiga tushadi. Agar lizing
beruvchi sub'ekt sifatida lizing kompaniyasi faoliyat ko‘rsatsa, bunday hollarda lizing bo‘yicha
operatsiyalar quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
Shartnoma imzolangunga qadar lizing oluvchi sub'ektning talab va ehtiyojlari bayon etilgan
buyurtmasi ko‘rib chiqiladi. Kompaniya rahbariyati o‘z navbatida, yuqoridagi buyurtma bilan
murojaat qilgan tashkilotning so‘nggi yillardagi moliyaviy holat bilan tanishib chiqadi. Agar tekshiruv
natijasi qoniqarli deb topilsa, kompaniya mazkur tashkilot bilan lizing shartnomasini imzolaydi.
Shartnoma ikki tomon o‘rtasida lizing kompaniyasi (ijaraga beruvchi) va lizing oluvchi (ijarachi)
yoki bo‘lmasa uch tomonlama imzolanishi mumkin. Bunda, shartnomada uchinchi tomon sifatida
zarur mashina va uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxona ishtirok etadi.
Lizing shartnomasi ikki tomonlama imzolangan taqdirda lizing kompaniyasi ikkinchi tomon
bilan shartnoma shartlarini kelishib olgandan so‘ng, uning buyurtmasiga muvofiq, so‘ralayotgan
texnika va texnologiyalarni, mashina va asbob-uskunalarni ishlab chiqaruvchi korxonaga
ma'lumotnoma yuboradi hamda ijaraga olinayotgan uskunalarning narxlari ijara shartlari va
hokozolarni kelishib oladi. Lizing oluvchi sub'ekt esa, o‘z navbatida, kompaniyaga, o‘ziga kerakli
uskunalarni ijaraga olishini tasdiqlovchi majburiyat xati yuboradi. Odatda, bu xatga kerakli
uskunalarni olish haqidagi buyurtma blankasi ilova qilinadi.