1. Pul tizimi. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari Pul bozori. Pulga bo‘lgan talab va pul taklifi

Kredit mablag‘lari manbai sifatida quyidagilar chiqadi:

Birinchidan, korxonalarning vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘lari. Bu mablag‘lar kapitalning doiraviy aylanishi bilan bog‘liq bo‘lib, ma’lum muddat uning bir qismi bo‘sh turadi. Jumladan amortizatsiya ajratmalari, asosiy kapitalni yangilash vaqti kelguncha bo‘sh bo‘lib, bankdagi hisob raqamlarida jamlanib boradi. “jadallashtirilgan” amortizatsiya siyosati tufayli bu mablag‘lar o‘sib borish tamoyiliga ega bo‘ladi. Mahsulot sotishdan keladigan pul tushumlari ham xom- ashyo, materiallar sotib olish, xodimlar mehnatiga haq to‘lash vaqti kelguncha bo‘sh turadi. Korxonalarning ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag‘batlantirish fondlari ham jamlanib borib, belgilangan maqsad bo‘yicha ishlatilguncha bo‘sh turadi. Korxonalar foydasi davlat byudjeti va kredit tizimi bilan hisob-kitob qilinguncha, bankdagi xisoblarida saqlanadi.

Ikkinchidan, moliya – kredit muassasalarining pul mablag‘lari. Ularning daromadlari bilan xarajatlari o‘rtasidagi farq bo‘sh pul mablag‘larini tashkil etadi. Tijorat banklari va moliya-kredit muassasalarining pul zahiraralari ham ssuda fondi manbai hisoblanadi.

Uchinchidan, davlat ixityoridagi zahira pul mablag‘lari. Markaziy va mahalliy boshqaruv bo‘g‘inlarining xarajatlari bilan soliq tushumlari o‘rtasidagi farq tarzida bo‘sh pullar mavjud bo‘ladi. Byudjet tizimi mablag‘lari harakati natijasida ham ma’lum miqdorda bo‘sh pullar hosil bo‘ladi.

To‘rtinchidan, turli maxsus (pensiya, sug‘urta, xayriya) va ijtimoiy fondlarning mablag‘lari. Bu fondlarda pullarni hosil bo‘lishi va ishlatilishi xar xil vaqtda yuz beradi. Bu ma’lum miqdorda pul mablag‘larining bo‘sh qolib, qarz fondiga





⁸ Campbell R. McConnell “Economics” Principles, Problems, and Policies 2008 206 p

aylanishi uchun imkon beradi.

Beshinchidan, aholi pul daromadlari va jamg‘armalari. Aholining istemolchi sifatida qimmatbaho tovarlar olish, uy qurish va marosimlar o‘tkazish maqsadidagi pullari ishlatilgunga qadar bo‘sh turadi.

Oltinchidan, tadbirkorlar qo‘lidagi bo‘sh pul mablag‘lari.

Bulardan tashqari: davlat byudjetidan uzoq muddatli qarz berish uchun maxsus mablag‘ ajratiladi. MARKAZIY BANK ham qo‘shimcha emissiya tufayli moliya- kredit muassasalariga kreditlar berishi mumkin.

Ma’lum vaqt mobaynida bo‘sh pullar uning egalariga xech qanday daromad keltirmaydilar, shuning uchun kam miqdordagi foiz bilan ham qarz berish foydali bo‘lib qoladi. Natijada ana shu bo‘sh pullar ssuda kapitaliga aylantiriladi. Bunda banklar yuqori foiz bilan muxtoj bo‘lgan tadbirkorlar va boshqa sub’ektlarga o‘z maqsadlarini amalga oshirish uchun qarz beradi. Hozirgi sharoitda xo‘jalikni moliyalashtirishda qarz mablag‘lari ulushi oshib borishi tamoyili kuzatiladi. Ularning ulushi ayniqsa kapital quyilmalar hajmida ortib bormoqda. Bunday tamoyil Yaponiya, Italiya, Fransiyada yaqqol ko‘zga tashlandi. Masalan: YAponiya firmalari ishlab chiqarishni kengaytirish uchun sarflangan mablag‘larning 4/5 qismi chetdan jalb qilingan, ya’ni qarz olingan mablag‘lar tashkil qiladi.