1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
16 
o‘simlikda ham xuddi shunga o‘xshash kasallikni namoyon bo‘lishini kuzatib bu 
kasallikni mikroorganizmlar yuzaga keltiradi degan fikr bildiradi. 
19 asrda tamakini bu kasalligidan Rossiya va boshqa mamlakatlarda 
qishloq xo‘jaligida katta zarar ko‘riladi. Shu sababli Ukrainaga bir guruh olimlar 
yuboriladi. Bular qatoriga Peterburg universitetining talabasi D.I.Ivanovskiy ham 
kiradi. D.I.Ivanovskiy va V.V.Polovsevlar tamakini mozaikali kasalligi ikki hil 
kasallikdan – “ryabuxa” (zamburug‘lar qo‘zg‘atadigan) va kelib chiqishi 
noma’lum bo‘lgan kasalliklardan iborat ekanligini aniqlashadi. D.I.Ivnovskiy bu 
ishlarini akademik A.S.Faminitsin rahbarligida Nikitskiy nomli botanika bog‘ida 
olib boradi. Mozaika simptomli tamaki o‘simligi shirasini eng mayda 
bakteriyalarni ham ushlab qoladigan SHamberlen filtridan o‘tkazib, filtratni
tamaki bargiga yuqtiradi va uning bargida mozaika kasalligini qo‘zg‘atadi. 
Ammo bu shirani ozuqa muhitiga ekilganda natija bermadi (bakteriyalar kabi 
o‘smadi). Demak, deb xulosa qiladi D.I.Ivanovskiy, kasallikni qo‘zg‘atuvchisi 
odatdan tashqari tabiatga ega va u bakterial filtrdan o‘tadigan, sun’iy ozuqa 
muhitida o‘smaydigan xususiyatga ega ekan, deb xulosa qiladi. Bu shirani 60
o
-
70
o
S qizitilsa u o‘z yuqumliligini yo‘qotishini aniqlanadi (oxirgi yillarda olingan
natijalar bo‘yicha tamaki mozaikasi virusini harorat ta’sirida yuqumliligini 
yo‘qotishi shtammlariga qarab 90-96
o 
Sni, ba’zi shtammlariniki esa 80-82
o 
S ni 
tashkil qilishi aniqlangan), bu xususiyat mozaika kasalligidan ajratilgan shirani
tirik tabiatliligini isbotlaydi. D.I. Ivanovskiy mozaika kasalligini 
qo‘zg‘atuvchisini filtrlanuvchi bakteriya deb ataydi va uning qilgan ishlari 1888 
yili tayyorlagan dissertatsiyasiga asos bo‘ladi. Olingan natijalarini 1892 yili
“Tamakini ikki kasalligi haqida” degan kitobida chop etadi. 
Viruslarni ochilishiga gollandiya olimi Beyerinkni (1851-1931 yy.) ham 
qo‘shgan katta hissasi bor (ba’zi chet el mamlakatlarida uni virusologiyani 
asoschisi deb ham atashadi). U ham tamaki mozaikasi kasalligi ustida ishlar olib 
boradi, D.I. Ivanovskiy tajribalarini qaytarib tekshirib ko‘radi va 1898 yili u ham 
o‘z ishlarini chop etadi. M. Beyerink filtrdan o‘tkazilgan mozaika simptomiga 
ega bo‘lgan o‘simlik shirasini agar-agar (geli) ustiga quyadi va ma’lum vaqt 
inkubatsiya qiladi, natijada agar-agar ustida bakteriya koloniyalari o‘sib chiqadi. 
Ularni agar-agar yuzasidan olib tashlaydi, ichki qavatini esa o‘simliklarni 
kasallantirish uchun ishlatadi. O‘simliklarda kasallik alomatlari hosil bo‘ladi. M. 
Beyerink bu ishlaridan quyidagicha xulosa qiladi, ya’ni kasallikni sababchisi 
bakteriya emas, balki “qandaydir suyuq substansiya” bo‘lib, u agar-agar ichiga
kiraolish xususiyatiga ega va uni Beyerink “contagium vivum fluidum (“jidkoe 
zaraznoe nachalo” – “yuqadigan suyuq substansiiya”) deb ataydi. U o‘z ishlarini 
D.I. Ivanovskiyni ishlari bilan taqqoslab mozaika kasalligini qo‘zg‘atuvchi 
substansiya nobakterial tabiatga ega ekanligini aytib o‘tadi. Viruslarni 
ochilishidagi birinchilik Ivanovskiyga taalluqligini tan olindi. Hozirgi kunda 
butun jahon bo‘yicha viruslarni