1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
6 
ma’lumotlarga qaraganda 80% gacha yuqumli kasalliklarni viruslar qo‘zg‘atar 
ekan.
Bir necha yillar avval qorin tifi va dizenteriya oshqozon-ichak yo‘llari 
kasalliklari ichida asosiylari bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda birinchi o‘rinni virus 
kasalliklari (m., yuqumli gepatit, gripp, OITS viruslari va ularning yangi 
shtammlari) egalladi. O‘ta havfli kasalliklar (Ebola, Zika va h.)ni, avval ma’lum 
bo‘lmagan va fan va texnikani rivojlanishi, yangi metodlarni yaratilishi 
bakteriyalar va viruslar olamini bir-biri bilan bog‘lovchi yangi zanjir bo‘lgan, 
bakterial filtrdan o‘taolmaydigan, mikroorganizmlardek Gram bo‘yicha
bo‘yaladigan Mimi-, Mega- va Pandora viruslarini ochilishiga olib keldi. 
Ikkinchidan virusologiyaning rivojlanishiga onkogen kasalliklar tabiatining 
ochilishi natijalari katta rol o‘ynadi, uchinchidan biologiyaning fundamental 
muammolarini organik dunyoning eng sodda tuzilgan vakillari bo‘lgan - viruslar 
modelida echilmoqda. 
Virus kasalliklari odamzod paydo bo‘lgan vaqtdan beri mavjud. Viruslar 
tirik organizmlarning barcha guruhlarini - o‘simlik, hayvon, zamburug‘ va 
bakteriyalarni zararlaydi (65). Ammo ularning o‘ta kichik o‘lchamga (20 - 
300 nm) ega bo‘lishlari ularni uzoq vaqtgacha o‘rganilmaganligiga sabab bo‘ldi.
Fizika, ximiya, kristallografiya va boshqa fanlarning rivojlanishi va yutuqlari 
viruslarning o‘rganishni ham yangi bosqichda o‘rganilishiga olib keldi. Faqat
elektron mikroskopning paydo bo‘lishigina bu mavjudotlarni shakllari va nozik 
tuzilishi haqida, yuqori tezlikda aylanadigan ultratsentrifugalarni paydo bo‘lishi 
viruslarni ular zararlagan hujayra tarkibidan nativ holatda (barcha asosiy 
xususiyatlarini, shakli o‘lchami, antigenligi, yuqumliligi va h. xususiyatlarini 
saqlagan) ajratib olishga imkon yaratdi. Virus organizmda uzoq vaqt tiriklik 
alomatini namoyon qilmasdan turishi va birdaniga “qayta tirilib” unga sezgir 
(moyil) bo‘lgan tirik hujayrani kasallantirishi mumkin. Rivojlanish jarayonida bu 
virus o‘zini yangi formasini hosil qilishi va ko‘plab odam yoki hayvonlarni 
nobud qilishi mumkin. Masalan, 1918 yilda gripp virusi epidemiyasi 20 million 
erkak, ayol va bolalarning halok bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Viruslarni o‘ta sodda 
tuzilganligi sababli uzoq vaqtgacha ularni tirik mavjudotlar qatoriga kiritilmadi.
 
Viruslarni tabiati va o‘ziga xosligi va virus nima degan savolga javob olish 
uchun birqancha yirik virusolog olimlar o‘z tajribalari va fanning shu yillardagi
natijalarini hisobga olgan xolda turlicha fikrlar bildirdilar (35). Viruslarni 
potensial imkoniyatlarini quyida poliomielit virusi misolida ko‘rish mumkin. 
Masalan, U. Stenli, E.Velenslar (31) fikricha poliomielit virusini bir dona 
zarrachasi odam organizmini kasallantirishi va birnecha soatdan so‘ng o‘ta tezlik 
bilan ko‘payib 10 minglab yangi virus zarralarini yaratishi mumkin ekan. Agar 
Er yuzidagi barcha odamlar poliomielit virusi bilan kasallanganda edi, bitta 
probirkadagi virus er yuzidagi barcha aholini nobud qilishga etar ekan. 
Haqiqatdan ham agar virus zarrasining o‘lchamlarini nanometrlarda
o‘lchanishini ko‘z oldiga keltirsak, bu juda ham hayratlanadigan narsa emas. 
Bitta ping-pong koptokchasini poliomielit virusi zarralari bilan to‘latish uchun