1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi

 
 
7.3. Bir zanjirli DNKning replikatsiyasi 
Bir zanjirli virus DNK sining sintezi ham komplementarlik prinsipi asosida 
amalga oshadi. Komplementarlik prinsipi bo‘yicha bir zanjirli virus DNKsida 
(“musbat” zanjir) unga komplementar (o‘xshash bo‘lmagan) molekula (“manfiy” 
zanjir) hosil bo‘ladi. Ammo oxirgi mahsulot bo‘lib yana musbat zanjirlar paydo 
bo‘lishi kerak. Qiz musbat zanjirlar komplementarlik prinsipi bo‘yicha hosil 
bo‘ladi, ammo ularga matritsa bo‘lib oldindan yangi hosil bo‘lgan manfiy 
zanjirlar xizmat qiladi. 

---

 
 
151 
φ X 174 fagi bilan kasallangan hujayrada bu jarayon quyidagicha ketishi 
mumkin. Bu fagning DNK si bir zanjirli xalqa shaklda bo‘ladi. Fag bilan hujayra 
kasallangandan so‘ng bu DNK molekulasi ona molekulasidan keskin farq 
qiladigan xususiyatli alohida shaklga o‘tadi. Fizik- kimyoviy usullar yordamida 
bu DNK ajratib olingan va uning xususiyatlari o‘rganilgan. Uni virus tabiatli 
ekanligini, uni yuqumliligi orqali aniqlandi. Birqancha kompleks belgilari uni 
ikki zanjirli ekanligidan dalolat berdi. 
Bu DNK ning qovushqoqligigi va temperatura ta’siridagi optik zichligini 
o‘zgarishlari (plavlenie DNK) yangidan fagdan ajratilgan DNK adan keskin farq 
qiladi, ammo olingan ikki zanjirli DNK preparatinikiga esa mos keladi. 
Hisoblashlar shuni ko‘rsatadiki, gradient zichlikda sentrifuga qilinganda etilgan 
fagdan ajratilgan ikki zanjirli DNK ga o‘xshash ko‘rsatkichlarga egaligi 
ko‘rinadi. Nazariy jihatdan bu DNK ni nukleotid tarkibi ikki zanjirli DNK nikiga
o‘xshash bo‘lib chiqdi (Chargaff qoidasi bajariladi). Bu yangi DNK - DNK ning 
replikativ shakli(RF) deb nomlandi. 
φ x174 fagining replikativ formasi siklik xalqa shakliga ega.Bunday tuzilishni 
elektron mikroskopda ham tasdiqlandi. RF nuklein kislota uchlaridagi 
nukleotidlarni uzadigan ekzonukleazalarga o‘ta rezistent. 
RF qanday hosil bo‘ladi degan savolga quyidagicha javob bersa bo‘ladi. RF 
ni birinchi molekulasini hosil bo‘lishiga (to‘g‘rirog‘i “manfiy” zanjirni hosil 
bo‘lishiga) matritsa, substrat va fermentlar zarur. φ X 174 fagini nuklein 
kislotasini tarkibiga xuddi ichak tayoqchasi DNK sining tarkibidagidek 
nukleotidlar kiradi, shuning uchun yangi substratlarni sintezi uchun zaruriyat 
yo‘q, hujayrada bor dezoksiribonukleozidtrifosfatlar RF sintezi uchun 
ishlatiladi.Ferment bo‘lib hujayradagi ferment(lar) ishlatilishi mumkin. Ona 
zanjir materiallaridan hosil bo‘lgan RF ni hosil bo‘lishi hujayradagi ikki ferment
yoramida amalga oshadi. Virusni “musbat” zanjirida DNK-polimeraza 
komplementar “manfiy” zanjirni sintezlaydi, ammo bu ferment DNK ning ikki 
uchidagi fosfodiefir bog‘larini kovalent - yopiq xalqa qilib bog‘layolmaydi. 
Natijada iplarni birida fosfodiefir bog‘lari etishmagan(uzilgan joyi bor) xalqali 
struktura hosil bo‘ladi. Bu shakl RF 2 deb nomlangan bo‘lib, hujayrada bor 
bo‘lishi mumkin. Infeksion jarayonning”erta” bosqichida mazkur fosfodiefir 
bog‘i etishmayotgan qismi hujayradagi polinukleotidligaza fermenti bilan
qaytarilib, yopiq xalqa hosil bo‘ladi (RF 1). Ona DNK RF molekulasi hosil 
bo‘lgandan so‘ng keyingi bosqich - bu DNK ning replikatsiya bosqichi bo‘ladi. 
Bu replikatsiya yarimkonservativ usulda amalga oshadi, ya’ni RF ning har bir
zanjiridan biri ikki xar xil qiz molekulalarga tushadi. Bu erda bir umumiy 
mulohaza qilish o‘rinlidir, ya’ni RF ni replikatsiyasi uchun uch xil ferment 
funksiyasi zarur bo‘ladi. Birinchidan, DNK-polimerazaga o‘xshash ferment bilan 
polinukleotid zanjirni sintezini ta’minlashi kerak. Ikkinchidan, etishmayotgan 
zanjir uchlarini polinukleotidligazaga o‘xshash ferment bilan bog‘lash zarur. 
Uchinchidan, ikki qiz zanjir molekulasini ajratish uchun fosfodiefir bog‘larini 
uzadigan endonukleazaga o‘xshash ferment zarur. 

---