1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Kommunikatsiya 
(lotincha communicatio – umumiy, hamma bilan 
bo‘lishiladigan) – ikki tomonlama axborot almashish jarayoni. Kommunikatsiya 
amalga oshishi uchun o‘zaro hamfikrlik bo‘lishi kerak. Hamfikrlik bo‘lmasa, 
kommunikatsiya 
amalga 
oshmagan 
hisoblanadi. 
Kommunikatsiyaning 
muvaffaqiyatiga ishonch hosil qilish uchun teskari aloqa bo‘lishi, ya’ni odamlar sizni 
qanday tushunishgani, muammoga qanday munosabat bildirishayotgani haqida 
ma’lumotga ega bo‘lish kerak [15,13].
“Kommunikatsiya” termini XX asr boshidan buyon ilmiy atama sifatida 
qo‘llanib kelmoqda[15,36]. Hozirgi vaqtda kommunikatsiya – turli kommunikativ 
vositalar yordamida har xil kanallar orqali shaxslararo va ommaviy aloqa 
sharoitlarida ijtimoiy shartlangan axborot uzatish va qabul qilish jarayoni sifatida 
izohlanadi. 
Uni shartli ravishda quyidagicha tasniflash mumkin: 
–
 
universal kommunikatsiya – moddiy va ma’naviy hayotdagi barcha ob’ektlar 
o‘rtasidagi aloqa;
–
 
texnik kommunikatsiya – fazodagi ikki nuqta o‘rtasida axborot uzatish 
vositasi va moddiy va ideal ob’ektlarning bir nuqtadan ikkinchisiga o‘tishi; 
–
 
biologik kommunikatsiya – tirik organizmlar o‘rtasidagi nasl qoldirish, 
himoyalanish, yashash bilan bog‘liq turli signal va xabarlarning almashinuvi; 
–
 
ijtimoiy kommunikatsiya – kishilik jamiyatida insonlarning bir-biri bilan 
o‘zaro muloqot qilishi jarayoni. 
Ushbu kategoriyani tushunishga nisbatan kamida uchta asosiy, eng keng 
tarqalgan yondashuvni ajratib ko‘rsatishadi: 
1. Moddiy olamdagi har qanday ob’ektlarining aloqa vositasi. 
Bu yondashuv 
doirasida 
transport, 
energetik, 
suv 
yo‘llar orqali va boshqa turdagi 
kommunikatsiyalarni ajratib ko‘rsatish mumkin.
2. Muloqot. 
Ikki yoki undan ortiq shaxs o‘rtasida axborot almashish.
3. Jamiyatga ta’sir ko‘rsatish maqsadida jamiyatda axborotlarni berish va 
almashish.
Ushbu yondashuvlarning mohiyati kishilik jamiyatida bilimlar, mazmunga ega 
hissiyotlar, 
irodaviy 
impulslarni 
uzatish 
hisoblanadi. 
Shuning 
uchun 
kommunikatsiyaning ushbu ikki turi, moddiy kommunikatsiyadan farqli ravishda, 
marketingda muhim mazmun va ahamiyatga ega hisoblanadi
. 
Marketing 

---

12 
kommunikatsiyasini o‘rganish nuqtai nazaridan ko‘rsatilgan yondashuvlardan 
uchinchisi eng dolzarb hisoblanadi. Marketing kommunikatsiyasining o‘zi 
ijtimoiy 
kommunikatsiyaning 
turlaridan biri sifatida ta’riflanishi shubhasiz. Chunki kishilik 
jamiyati doirasidan tashqarida reklama, jamoatchilik bilan aloqalar, PR mavjud 
bo‘lishi mumkin emas. 
Agar kommunikatsiya asosiga kommunikativ jarayondagi ishtirokchilar roli 
qo‘yiladigan bo‘lsa, u holda uning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 
–
 
muloqot 
(teng huquqli sheriklar dialogi);
–
 
taqlid qilish 
(jamiyat ba’zi a’zolari xulq-atvori, muloqoti, turmush tarzi 
namunalari va usullarining boshqa odamlar tomonidan o‘zlashtirilishi);
–
 
boshqarish 
(jo‘natuvchining xabarni oluvchiga maqsadga yo‘naltirilgan holda 
ta’sir ko‘rsatishi).
Qabul qiluvchining jo‘natuvchilardan ob’ektiv mustaqilligiga qaramay, 
kommunikatsiya boshqaruv vositalaridan biri hisoblanadi. Taqlid qilish esa 
murojaatni oluvchiga ta’sir ko‘rsatish vositalaridan biri sifatida qo‘llanilishi mumkin. 
Bir qator belgilarga ko‘ra (verbal-noverbal-sintetik, rasmiy-norasmiy, og‘zaki-
yozma-bosma, bir mamlakat ichida-xalqaro/bir madaniyat ichida-madaniyatlararo va 
sh.k.) kommunikatsiyani tasniflash mumkin. Ular orasida kommunikatsiyaning 
marketing tizimidagi o‘rnini aniqlash uchun muhim mezon kommunikatsiya 
ishtirokchilarining soni hisoblanadi. Bunda uning quyidagi turlari ajratib ko‘rsatiladi: 
– 
ichki kommunikatsiya
(firma xodimlarining o‘zaro muloqoti);
– 
shaxslararo kommunikatsiya
(iste’molchi va firma);
– 
kichik guruhlardagi kommunikatsiya
(iste’molchilar va firma 3-8 kishi);
– 
jamoat kommunikatsiyasi
(taxminan 10 dan 30-100 tagacha ishtirokchi). Bu 
bosqichda faol kommunikator va passiv auditoriya ajratiladi;
– 
tashkiliy kommunikatsiya 
(qoida tariqasida, 100 tadan ko‘p ishtirokchi 
bo‘ladi, lekin ular soni kamroq bo‘lishi ham mumkin, masalan, kichik korxonalar va 
tashkilotlarda). Bu bosqichda kommunikatsiyalar pog‘onasi (iyerarxiyasi) – yuqori 
boshqaruv pog‘onasidan pastki (bo‘ysunuvchilar) pog‘onasigacha paydo bo‘ladi; 
– 
ommaviy kommunikatsiya
(ishtirokchilar soni 1000 dan ortiq) – odamlarning 
ko‘p to‘planishi (masalan, mitinglar, namoyishlar, tomosha tadbirlari va sh.k.), 
ommaviy axborot vositalari va sh.k.
An’anaviy kommunikatsiya sxemasi xabarlar manbai yoki axborot jo‘natuvchi 
o‘z ichiga oladi. Keyin xabarlar muayyan signalga aylantiriladi, boshqacha qilib 
aytganda, kodlashtiriladi. So‘ngra ushbu signallar aloqa kanallari orqali priyomnikka 
(qabul qiluvchi moslama) uzatiladi, bu yerda signallar koddan chiqariladi va shu 
ko‘rinishda adresatga yetib keladi. Shuningdek, ma’lum cheklashlar, adresatning 
xabarga javob aks-ta’siri va tasodifiy omil – kommunikatsiyani amalga oshirishning 
barcha bosqichlaridagi shovqinlar (buzilishlar) nazarda tutiladi. 
Kommunikatsiyaning o‘ziga xos qirralari ko‘p jihatdan uning funksional 
vazifalari, ya’ni iste’molchiga ta’sir eta turib jo‘natuvchining muayyan tijorat 
vazifalarini hal qilishdan kelib chiqib belgilanadi.
Jo‘natuvchi (kommunikator, kommunikatsiya manbai, ingl
. 
soirce) —
uning 
nomidan adresatga reklama murojaati yo‘llanayotgan tomon.

---

13 
Samarali kommunikatsiyani shakllantirish uchun jo‘natuvchi dastavval uning 
maqsadini aniq belgilab olishi, maqsadga yo‘naltirilgan auditoriyani to‘g‘ri aniqlab 
olishi 
va 
istalayotgan 
javob 
aks-ta’sirini 
oydinlashtirib 
olishi 
kerak. 
Kommunikatorning maqsadga yo‘naltirilgan auditoriyaga hissiy ta’siri, ruhiy 
ko‘rsatmasi, axborot manbai va tashuvchisi 
murojaat (maktubi, xabari)
hisoblanadi
.
Kommunikativ xabar har doim ikki tomonlama harakterga ega bo‘lib, 
mazmunning ideal, tasavvurga sig‘adigan xususiyati va ifodalashning hissiyot 
organlari tomonidan qabul qilinadigan moddiy xususiyati
. 
Mazmun va ifoda birligiga 
belgi
orqali erishiladi
. 
Belgilardan 
matnlar
shakllanadi. Shunday qilib, 
belgi 
kodning 
oddiy birligini tashkil qilib, ma’noning shaklga mos kelishini ta’minlaydi.
Kodlashtirish
 
kommunikatsiya g‘oyasini axborot qabul qiluvchiga matnlar, 
ramzlar va obrazlar ko‘rinishda taqdim etish jarayoni sifatida tushuniladi.
Bu shakllarning hammasi kommunikatsiya nazariyasining bo‘limlaridan biri 
bo‘lgan 
semiotikaning
o‘rganish predmeti hisoblanadi.
Semiotika
– belgilarning umumiy xususiyatlarini, axborotni saqlash va 
uzatishga qodir belgilar tizimining tuzilishi va faoliyat ko‘rsatishini o‘rganadigan 
fandir. Belgilar nisbatining xususiyatiga ko‘ra semiotikaning uchta asosiy 
yo‘nalishini farqlash mumkin: 
– 
sintaktika – 
nutq zanjiridagi belgilar o‘rtasidagi munosabat (belgi va belgi 
nisbati); 
– 
semantika – 
belgilar (shakl sifatida) va voqelikning belgilanayotgan ob’ekti 
o‘rtasidagi munosabat (belgi va referent nisbati);
– 
pragmatika – 
belgi va jo‘natuvchi/qabul qiluvchi o‘rtasidagi munosabat 
(belgi va odam munosabati).
Ta’kidlash joizki, semiotikaning har uchala yo‘nalishi marketing amaliyotida 
o‘ta muhim rol o‘ynaydi. Sintaktika yutuqlari va vosita-usullari matnli marketing 
amaliyotida reklama ishlab chiqishda qo‘llaniladi. Sintaktika, semantika va 
pragmatikaning amaliy jihatlari reklama murojaatini shakllantirish va uning qabul 
qiluvchiga ta’sirini baholashda o‘ta muhimdir. Ta’kidlash lozimki, xabarni 
shakllantirishda kommunikator ishlatilayotgan kod uni qabul qiluvchiga yaxshi 
tanishligidan kelib chiqishi kerak. Aks holda kommunikatsiyaning samaradorligi past 
bo‘ladi [30,37-39].