1 O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi qarshi davlat universiteti

enzimatik 
usul hisob-
lanib, bunda fermentlardan foydalaniladi. 1952 yilda Salton tomonidan lizot-
sim fermenti yordamida birinchi marotaba bakteriya hujayrasining buzilishi 
amalga oshirilgan. 1960 yilda Kokking 
Myrothecium verrucaria
zamburug‗i 
o‗stirilgan muhitda pomidor ildizi uchki qismini gidrolitik fermentlar bilan 
ishlov berish orqali birinchi marotaba yuksak o‗simliklarning protoplastlarini 
enzimatik usulda olishga muvaffaq bo‗ldi.
Protoplastlarni enzimatik usulda ajratib olish jarayonida mexanik usuldan 
farqlanuvchi quyidagi xususiyatlar mavjud:
- bunda bir vaqtning o‗zida ko‗p miqdorda protoplastlar ajratib olinadi. 
Yа‘ni bir vaqtning o‗zida bir gramm to‗qimaga yoki hujayra massasiga 
nisbatan 10 mln. dona protoplast ajratiladi,
- ajratib olish jarayonida hujayra kuchli osmotik stress holatiga o‗tkazilmaydi;
- hujayralar buzilmaydi;
- usul nisbatan tez amalga oshiriladi.

---

39 
Bunda hujayra qobig‗ini yo‗qotish maqsadida uchta tipdagi sellyuloza, 
gemitsellyuloza va pektinaza fermentlardan foydalaniladi. Bunda foydalani-
ladigan fermentlarning qo‗llanilish kombinatsiyalari har bir hujayra uchun 
o‗ziga xos tarzda ishlab chiqiladi. 
Protoplastlarni ajratish jarayoni uchta bosqichda amalga oshiriladi:
- ferment bilan ishlov berish;
- protoplastlarni hujayra qobig‗idan ajratish;
- intakt protoplastlarni hujayra qoldiqlari ichidan ajratib olish. 
Takabe tomonidan ishlab chiqilgan usul bo‗yicha tamaki 
Nicotiana 
tabacum
o‗simligidan protoplastlarni ajratib olish jarayoni quyidagicha amalga 
oshriladi. Dastlab 60-80 kunlik yetilgan o‗simlik bargi ajratib olinadi. Keyin 
ajratib olingan barg 70% li etanol eritmasiga solinadi. So‗ngra 15-20 minut 
davomida 10% li kalsiy gipoxlorit eritmasi keyin ko‗p marotaba distillangan 
suv bilan yuviladi. Pinset yordamida bargning ostki epidermis qavati ajratib 
tashlanadi so‗ngra epidermis qobig‗idan ajratilgan barg 4 kv/sm o‗lchamdagi 
bo‗lakchalarga skalpel yordamida bo‗lib chiqiladi. Barg-ni epidermis qavatidan 
ajratish vaqtida biroz qayirish va suvdan tozalash ijobiy natija beradi.
Keyin esa barg bo‗lakchalariga pektinaza va hujayra qobig‗ini buzuvchi 
ta‘sirga ega bo‗lgan sellyulaza fermentlari bilan ishlov beriladi. Jarayon davo-
mida fermentlarning optimal konsentratsiyasi turli xil to‗qimalar uchun o‗zaro 
farqlanadi. Protoplastlar ferment eritmasida minimal ta‘sir vaqti davomida 
ushlab turilishi talab qilinadi, so‗ngra esa yuviladi. Fermentlar esa bakterial 
filtrlar yordamida sterillanadi.
Hujayrada suv almashinuvi uning qobig‗i orqali amalga oshadi. Protop-
lastlar qobiqsiz holatda ajratilganda, suv almashinuvi buzilishi sababli muhit-
da osmotik xususiyatni tartibga tushirishga qaratilgan ishlar amalga oshiriladi. 
Bunda ozuqa muhiti tarkibi biroz gipertonik holatda yuzaga keltiriladi, chunki 
bunday holatda protoplastlar kuchsiz plazmolizga o‗tadi. Bu holat esa metobo-
lizmni va hujayra qobig‗i regeneratsiyasini susaytiruvchi ta‘sirga ega. Bunda 
osmotik stabilizatorlar sifatida qandlar, glyukoza, mannit, sorbit, ksiloza kabi-
lardan foydalaniladi. Ion tabiatli osmotiklar sifatida esa 0,3-0,8 mol/litr konsen-
tratsiyada CaCl
2
,KCl ishlatiladi. Bunda osmotik stabilizator moddalarning kon-
sentratsiyasi har bir tanlangan to‗qima uchun alohida tarzda ishlab chiqiladi.
Petri kosachasi to‗qimalarni fermentativ ishlov berishda idish 15
0
li bur-
chak ostida ushlanganda yaxshi samara beradi. Fermentlar bilan aralashma 
holidagi protoplastlar to‗plami sentrifugalanadi. Bunda protoplastlarning fer-
ment aralashmasidan ajratib olinishi ikki yo‗l bilan ya‘ni, sentrifugalash va 
filtrlash usuli bilan amalga oshiriladi. Filtrlash jarayonida aralashma teshiklari 
o‗lchami 40 mkm bo‗lgan maxsus filtrlardan o‗tkaziladi. Bunda filtrda hujay-

---

40 
ralar va ularning katta o‗lchamdagi qoldiqlari qoladi. Keyingi sentrifugalash 
jarayonida protoplastlar cho‗kmaga tushadi, hujayra qoldiqlari esa supernatant 
tarkibida qoladi. Takroriy sentrifugalashda fermentlar yuvib tashlanadi va 
protoplastlar o‗stiriluvchi muhitga joylashtiriladi. 
1981 yilda O. Gamborg va uning hamkasblari tomonidan ishlab chiqilgan 
flotatsiya filtirlash usuli kuchsizlangan protoplastlarni ajratishga mo‗ljallangan. 
Bu usul protoplastlarning hujayra organellalari va hujayra qoldiqlariga nisbatan 
past zichlikka egaligiga asoslangan. Boshlang‗ich aralashmaga saxaroza 
qo‗shilib, 40-80 dan 350 g gacha aylanish tezligida sentirifugalanadi. Bunda 
protoplastlar yuza holatida suzib yuruvchi massa hosil qiladi. Hujayra qoldiq-
lari esa cho‗kadi. Protoplastlarni shuningdek, o‗stirilayotgan hujayralar suspen-
ziyasidan ham ajratib olish mumkin. Bunda hujayralarning logarifmik o‗sish 
fazasida hujayra qobig‗ini buzish orqali ajratib olingan protoplastlarda yashov-
chanlik xususiyati nisbatan yuqori bo‗ladi.
Ajratib olingan protoplastlar hujayrani o‗stirishda foydalanilgan ozuqa 
muhitiga o‗xshash tarkibli muhitda o‗stiriladi. Ozuqa muhiti tarkibidagi mine-
ral tuzlar tarkibini biroz o‗zgartirish mumkin. Muhit tarkibida osmotik stabi-
lizatorlar, anorganik birikmalar, uglerod manbai sifatidagi moddalar, azot, 
vitaminlar, fitogormonlar mavjud bo‗ladi. O‗stirish muhitida: рН ko‗rsatkichi 
qiymati 5,4 - 5,8, harorat +22 +28
0
С, yoritilish darajasi o‗rtacha 2000 lk ni 
tashkil etishi talab qilinadi.