1. O`z betinshe jumıs

Neolit: Neolit uzaq dawam etken tas a`sirinin` son`g`i’ ha`m juwmaqlawshi’ basqi’shi’. Neolit so`zide neo- jan`a ha`m litos- tas degen a`yyemgi grek so`zlerinen ali’ni’p, jan`a tas da`wiri degen ma`nisi bildiredi. Neolit b.e.sh. VI-III mi’n`i’nshi’ ji’llardi’ o`z ishine aladi’. Bul da`wirde taslardan miynet qurallari’n islewdin` texnikasi’n ja`nede jetistiriledi.
Orta Aziyani’n` qubla rayonlari’ aymag`i’nda xojali’qti’ ju`rgiziwdin` jan`a ju`da` a`hmiyetli usi’li’ bolg`an diyxanshi’li’q, mal sharwashi’li’q ha`m o`nermentshilik rawajlanadi’. Neolitte ja`miyet, ruw- qa`wim, shan`araq turmi’si’nda –«oyani’wshi’li’q» o`zgerisler ha`m o`zgeshelikler payda boldi’. Neolit da`wirinde adamlardi’n` u`lken tabi’slari’ni’n` biri, gu`lalshi’li’q, olar i’laydan ha`r tu`rli i’di’s buyi’mlar islewdi ha`m olardi’ oshaq oti’nda pisirip tayarlawdi’ u`yrenedi.
Neolit da`wirinde adamlar bulaq boylari’na, ko`l jag`alari’na, da`r`yag`a jaqi’n tog`aylarg`a ha`m taw u`n`girlerine qoni’s basadi’. Qaraqalpaqstan aymag`i’nda neolit da`wirine tiyisli estelikler ko`plep tabi’li’p ha`m u`yrenildi.
Eneolit dawiri: Eneolit yag`ni’y mi’s-tas da`wiri adamlari’ metallar menen tani’sadi’. Mi’s da`wirine o`tiw menen, o`ndiriwshi ku`shler ja`nede o`sedi. Bul da`wirde qa`wimlerdin` sotsial-ma`deniy turmi’slari’ bir qi’yli’ bolmaydi’. Orta Aziyani’n` tu`rli wa`layatlari’nda eneolit bir waqi’tta o`tpeydi. Tu`rkmenstanni’n` qublasi’nda mi’s-tas da`wirinin` baslani’wi’ b.e.shekemgi IV mi’n`i’nshi’ ji’li’ bolsa, al usi’ da`wirde Orta Aziyani’n` arqa dalali’q, shi’g`i’s tawli’ rayonlari’ndag`i’ a`yyemgi qa`wimler tiykari’nan a`ddetegidey an`shi’li’q, bali’qshi’li’q ha`m sharwashi’li’q penen shug`i’llanadi’.
Qaraqalpaqstan jerinde neolitten metall da`wirine o`tiw basqi’shi’ b.e. shekemgi IV-III mi’n`i’nshi’ ji’llardi’n` son`g`i’ da`wirine tuwra keledi. Eneolit da`wirine tiyisli keramika ha`m mi’stan islengen qurallar (pi’shaq, ju`zik h.t.b. bezeniw buyi’mlar) Kelteminar ma`deniyati’ esteliklerine aralasi’p ushi’rasadi’.