1. O`z betinshe jumıs

Son`g`i’ paleolit: Qaraqalpaqstanni’n` U`strit ken`isliginen tabi’li’li’p izertlengen son`g`i’ paleolit bunnan buri’ng`i’ 35-30 mi’n` ji’llardan 12-10 mi’n`i’nshi’ ji’llardi’ o`z ishine aladi’. Bul da`wir Homo sapiens keyingi paleolit da`wirinde sanali’ adamni’n` payda boli’wi’ menen adamzat ja`miyetinin` materialli’q xa`m ruwxi’y ma`deniyati’ni’n` joqari’ rawajlani’wlari’ arasi’nda tikkeley baylani’slar bolg`ani’n da`lilleydi.
Son`g`i’ tas da`wiri ma`kan jaylardi’n` ma`deniy qatlamlari’ni’n` su`yek, ag`ash, i’laydan, tastan islengen hayal mu`sinlerinin` ushi’rasi’wi’, hayallarg`a hu`rmet ha`m ja`miyette hayallardi’n` joqarg`i’ da`rejede bolgani’n tasti’yi’qlaydi’. Ana ha`m hayallar u`y xojali’g`i’nda u`lken ori’nda boli’p, shan`araqta, oshaqta otti’ saqlag`an, balalardi’ asi’rap ta`rbiyalap ha`m olarg`a g`amxorli’q etken. Usi’ da`wirden baslap, o`z-ara tuwi’sqanlar arasi’nda neke tu`siw a`ste-aqi’ri’n biykar qi’li’na baslaydi’ ha`m sem`yani’n` ishki ta`rtibi u`stinen qadag`alaw ju`rgiziledi.
Orta Aziyada son`g`i’ paleolit da`wirinin` ma`kan jaylari’ bolgan pespublikami’z aymag`i’nda U`strit ken’isligindegi Esen-3, Shuruk-12 ma`kan ori’nlari’ tabi’li’p tekserildi.
Mezolit dawiri: Mezolit so`zi mezos- orta ha`m litos- tas degen a`yyemgi grek so`zinen ali’ni’p, orta tas a`siri degen ma`nisti bildiredi. Mezolit da`wirinde taslardan sigment, trapetsiya ha`m u`sh mu`yeshli tu`rdegi mayda qurallar-mikrolitler islenedi. Adamlar bul qurallardi’ ag`ashlardi’n` ushlari’na teri jipler menen baylap, olardi’ pi’shaq ha`m oraq ushi’na paydalanadi’. Adamzatti’n` en` u`lken jetiskenliklerinin` biri sari’ jaydi’ (oq jaydi’) oylap tawi’p oni’ turmi’sta ken`nen paydalani’wi’ boladi’.
Qaraqalpaqstanda mezolit da`wiri estelikleri U`strit ken`isliginde jaylasqan Aydabol qudi’g`i’ do`gereginde jaylasqan. Sol jerdin` ati’ menen Aydabol 2,4,6,9, 11,14,16, 25, Aqtaylaq 1, Aydaboldan 6-8 km bati’sta jaylasqan Jari’nqudi’q 1-3 ma`kan ori’nlar boladi’. Qubla Aral boylari’nda mezolit da`wirinen baslap jeke an`shi’li’q (quslar, jabayi’ haywanlar) ka`sibi qa`liplesken ha’m bali’qshi’li’q payda bolg’an.