1. Oyınshılar quramı, ńoreshiler wazıypası. Oyınshılar hám xatkerdiń wazıypaları

Eskertiw: Egerde topar sárdarları óz–ara qoyılǵan shártlerge kelisim bermese, tóreshi tárepinen bir shárttiń atı jazılǵan qaǵazdı tabıw arqalı ámelge asırıladı.
3. Gezek penen top qaǵıwshı topar oyınshıları tórt múyeshli áǵxń metrlik orınǵa jaylastırıladı. Daw beriwshi topar oyınshıları oyın maydanshasına shıǵadı.
Eskertiw: Dástektiń top qagatuǵın ushı menen ǵana toptı shókelewge ruxsat etiledi. Eger shókelegende, topqa dásteginiń qaptal tárepleri, uslaytugın tárepleri tiyse yamasa topqa jaqın jerge belgi túsirse esaplanbaydı.
Top qaǵıw, daw beriw, daw alıw hám orınların almasıw tártibi

1. 
   Toptı qaqqanda dástek topqa tiymey yamasa tiyip toptıń, oyın maydanshasına ushıp túsiwi hám oyınǵa kirgiziliwi bolıp esaplanadı.
   
2. 
   Top qaǵıwshı hám daw beriwshi oyınshılar shegara sızıǵına kelip, bir birinen 1,5–ǵ metr qashıqlıqta gurıwı shárt.
   

3. 
   Daw beriwshi oyınshı top uslaǵan qolının shıǵanaǵın iymesten 1–1,5 metr biyiklikke tuwrı ılaqtırıp daw beriwi shárt.
   
4. 
   Top qaǵıwshı oyınshı toptı tek ǵana maydanshanıń ishine qaray qaǵıwı tiyis.
   
5. 
   Toptı uzaq aralıqqa qaǵıp, táripke barıp hám qaytqan oyınshı 3 daw alıwǵa iye boladı.
   
6. 
   Qaǵılǵan toptı maydanshadaǵı oyınshılardıń birewi jerge túsirmey hawadan qaqshıp alsa (tek qolları menen) ol oyınshı 3 daw alıwǵa miyasar boladı. Egerde qaǵılǵan top 30 metrlik belgiden ótip, hawadan qaqshıp alınsa, ol oyınshıǵa 3 daw berilip, toptı qaqqan komandadan 30 metrlik belgiden ótken 1 upayı esaplanbaydı. Sol waqıtta toparlar tez juwırıw háreketi menen orın almasadı. Orın almasıwǵa 1 minut waqıt beriledi.
   
7. 
   Maydansha ishinde qarsılısına top tiygizgen oyınshı 2 dawǵa iye boladı.
   

8. Basqa oyınshınıń dawında táripke qashatuǵın belgidegi oyınshılar barıp qayca, olar 1 dawǵa iye boladı.
9. Top tiygen topar oyınshıları top penen qarsılasların qaytarıp urıw múmkinshiligine iye.
10. Toparlar tomendegi jaǵdaylarda orın almasadı:topar oyınshıları qaǵılǵan toptı hawadan túsirmey qaqshıp alsa:
Topar oyınshıları qarsılıslarına toptı urıp tiygizse hám maydanshadaǵı barlıq oyınshılar táripke yamasa shegara sızıǵına kirip úlgerse (juwırıp jetiw múmkinshiligine qaray);
Top qaǵıwshı topardıń eń, sońǵı oyınshısı topqa dástegin tiygize almasa (daw ala almasa, qalǵan oyınshıları táripke barıp hám táripten qayta almasa)
Eskertiw: Toptı qaqshıp alǵannan keyin, topar oyınshılarınıń bir toparı táripke kirse, al qalǵanları yamasa 1, 2 oyınshısı shegara sızıǵınan óce, olar top qaǵıp oyındı dawam ettiredi. Táriptegi oyınshılar shegara sızıǵına ótiwge háreket etiwi tiyis.
11. Top qaǵıwshı oyınshı, daw beriwshi oyınshınıń hawalatıp
bergen tobın qolaysız dep tapsa, ol jaǵdayda toptı qaqpay, topqa
tayaqtı tiygizbewi múmkin. Bunday jaǵday izbe–iz 3 ret qaytalansa,
top qaǵıw gezegi kelesi oyınshıǵa ótedi. Egerde dástegin topqa tiygizse top qaǵıldı dep esaplanadı (alısqa yaki jaqın jerge túskenine qaramastan) oyınshı toptı qaqqannan keyin (top ayaq astına yamasa jerge tússe)de, úyde jatırǵan oyınshılar daw beriwshiniń qolaylı payıtın ańlıp turıp táripke barıp qaytıwushı qashıwı múmkin.
Oyınshılardı almastırıw qaǵıydaları

1. 
   hár bir oyında toparlarda oyınshılardı almastırıw bas maydanshadaǵı tóreshiler ruxsatı menen júrgiziledi.
   
2. 
   Toparlar oyın barısında 3 oyınshını almastırıwına boladı. Oyınshılardı almastırıwǵa 1 minut waqıt beriledi. Oyınǵa túsiwshi oyınshı jarıs xatkeri qasında tayar turıp, almastırılıwshı oyınshı maydannan shıqannan keyin, tuwrı oyınǵa aralasıp ketiwi tiyis.
   
3. 
   Oyın waqtında oyınnan shetletilgen oyınshını almastırıwǵa, qaytadan sol oyınǵa túsip oynawına ruxsat etilmeydi .
   
4. 
   Egerde ushırasıw, oyın waqtında topar quramı 7 oyınshıdan kem bolıp qalsa, bul jaǵdayda oyın toqtatıladı. Ol toparǵa jeńilis járiyalanadı.
   

Dem alısqa ruxsat beriliw qaǵıydaları


Egerde bas tóreshi qandayda bir sebepler menen oyındı toqtaca (hawa rayınıń buzılıwı, maydanshadaǵı tártipsizlikler, oyınshınıń awır jaraqat alıwı h.t.b) Oyındı toqtatıw waqtın belgilew oyınshınıń toqtatılıw sebebine baylanıslı bas toreshiniń kórsetpesi menen sheshiledi. Oyın sol maydanshada dawam etilse, ushırasıw esabı, toparlardıń maydanshadaǵı jaylasıwları ózgertilmeydi. Egerde ushırasıw sol waqıtta basqa jaqın jerdegi maydanshaǵa koshirilse de, ushırasıw esabı, komandalardıń maydanshadaǵı ornalasıwı saqlanıp qaladı.
Oyınǵa narazılıq bildiriw tártibi

1. 
   Barlıq narazılıqlar bas tóreshiniń atına jazba túrde tapsırıladı. Narazılıqlardı rásmiylestiriw waqtı, jarıstı ótkeriw rejesinde belgilenedi.
   
2. 
   Beriletuǵın narazılıq haqqında, oyın tamam bolǵannan keyin bas tóreshi, oyın inspektorı menen birgelikte qarsılas topar basshılarına ǵń saat ishinde xabarlawı kerek hám bul haqqında jarıs ótkergen hújjetlerinde belgileniwi kerek.
   

Qasharman top oyını boyınsha jarıslardı shólkemlestiriw hám ótkeriw
Oqıw–trenirovkalıq processtiń baslı maqseti — jarıslarǵa qatnasıwǵa tayarlıq bolıp esaplanadı. Jarıslar sport sheberligine jetisiw, fizikalıq, texnik–taktikalıq psixologiyalıq tayarlıqtı ósiriwde tiykarǵı qural retinde xızmet etedi. Sonday–aq jarıs oqıw–trenirovkalıq processtiń ajıralmas bir bólegi bolıp esaplanadı. Hár bir shuǵıllanıwshı, baslawshı–sporchılardan baslap joqarı dárejedegi sporchılar, jıl dawamında shólkemlestirilgen kóplegen jarıslarǵa qatnasadı.
Jarıstıń áhmiyeti hám túrleri
Jarıstıń áhmiyeti júdá úlken, ásirese onıq tárbiyalıq roli úlken áhmiyetke iye. Tek jarıs sharayatında ǵana barlıq ruwxıy hám fizikalıq kúshlerdiń ádep–ikramlıq hám erk sapalarınıń tolıq sarıplanıw múmkinshiligi tuwıladı. Bul jarıstıń tárbiyalıq faktorı bolıp esaplanıwınan derek beredi. Jarısqa qatnasıw úyrenilgen uqıplılıq hám kónlikpelerdi bekkemlewge hám isenim tuwǵızıwǵa járdemlesedi. Bunnan basqa shuǵıllanıwshılar jaqa kónlikpelerdi úyrenedi. Sonlıqtan jarıslar didaktikalıq yaǵnıy oqıw–bilim beriwshi áhmiyetke de iye. Joqarı sport sheberligin jarıs waqtında kórsetiw basqalardı úyretip qoymay, tamashagoylerge estetikalıq lázzet baǵıshlaydı, basqasha aytqanda jaqsı oyınnan tamashagóyler ruwxlanadı. Soń tamashagóylerdiń kópshiliginiń ózleri de sheberlikke erisiw ushın tırısıp, sport penen shuǵıllanıwǵa qızıǵadı. Bul jarıslardıń, úgit–násiyatlıq áhmiyetin jáne bir márte kórsetedi. Qasharman top oyınları boyınsha jarıslar hár qıylı boladı. Jarıslar tiykarǵı, tayarlıq, tańlaw (otborochnıy) ashıq agitaciyalıq jarıslar bolıp esaplanadı. Jarıs túrleri:
1. Kalendarlıq
a) birinshilikler (chempionat) bunda máwsimniń eń kúshli
komandası anıqlanadı.
b) Kubok jarısları – bunda utılǵan komanda shıǵıp ketedi.
v) klassifikaciyalıq
g) tańlaw (otborochnıy)
d) joldaslıq jarıslar
e) qısqartılǵan jarıslar (blicturnir)–waqıt az beriledi,
ádette bayram, sport bayramlarında ótkeriledi.
Jarıslardı shólkemlestiriw hám jobalastırıw
Mádeniyat hám sport isleri ministrligi tárepinen sport ilajların shólkemlestiriw boyınsha kalendarlıq reje islep shıǵıladı. Sonday–aq qasharman top federaciyasında usınday kalendarlıq reje islenedi. Barlıq jarıslar tastıyıqlanǵan kalendar hám arnawlı shıǵarılǵan jarıs haqqındaǵı qaǵıydaǵa (polojenie o sorevnovaniyax) tiykarlanıp ótkeriledi. «qaǵıyda» (polojenie) – bul huqıqıy hújjet hám ol jarıs ótkeriliw tártibin anıqlaydı. qaǵıydaǵa tómendegi punktler kiredi:

1. 
   Jarıstıń maqseti hám wazıypası
   
2. 
   Jarıstı basqarıw
   
3. 
   Jarıstı ótkeriw ornı hám waqtı
   
4. 
   Jarısqa jiberilgen qatnasıwshılar hám shólkemler
   
5. 
   Oyın sisteması hám jeńimpazdı anıqlaw usılları
   
6. 
   Arza forması hám tapsırıw waqtı, shek taslaw (jerebevka) ótkeriw ornı hám waqtı
   
7. 
   Jeńimpazlardı sıylıqlaw tártibi
   
8. 
   Narazılıq bildiriw hám kórip shıǵıw shártleri
   
9. 
   qatnasıwshılardı qabıllaw tártibi.
   

Oyın sistemaları
Jarıstıń maqseti ótkeriliw shártlerine qaray usı jarıstı ótkeriwge qolaylı túri tańlap alınadı. Házirgi waqıtları sport oyınlarında jarıs ótkeriw tiykarınan 2 sistema boyınsha alıp barıladı:
1) aylanba (krugovaya),
2)shıǵıp ketiw.