1. Organikalıq sintezining aralıq hám zárúrli ónimleri. Polimer materialları ushın monomer hám shiyki zatlar

2- tema. Organikalıq sintez processleri ushın sheki onimler. Parafinlar. Piroliz hám kreking processleri texnologiyası.
REJA
1. Organikalıq sintezining aralıq hám zárúrli ónimleri.
2. Polimer materialları ushın monomer hám shiyki zatlar.
3. Plastifikatorlar.
4. Sintetik sirt -aktiv hám juwıw quralları.
5. Sintetik janar maylar, surkov mayları hám olarǵa qosılatuǵın qosımshalar.
6. Erituvchi hám ekstragentlar.
7. Pestitsidlar hám ósimliklerdi qorǵaw etiwshi quralları
8. Parafinlar.
9. Piroliz processleri ximiyası hám texnologiyası.
10. Kreking, túrleri, ximiyası hám texnologiyası.

Tayansh sóz hám sóz dizbegiler
Tiykarǵı organikalıq sintez texnologiyası, zárúrli ónimler, aralıq ónimler, organikalıq elementlar, tasko’mir, neft, parafinlar, olefinlar, aromatik uglevodorodlar, toluol, ksilol naftalin, atsetilen, sintez gaz, monomerlar, polimer materialları, vinil monomerlari, olefinlar, dien uglevodorodlari, allil monomerlari, polikondensatsiya, plastifikator, ionogen elementlar, kation aktiv elementlar, anion aktiv elementlar, erituvchi hám ekstragentlar, pestitsidlar, ósimliklerdi ósiriw quralları, tómen parafinlar, joqarı parafinlar, tábiy gaz, joldas gazlar, gaz fraksiyalovchi úskeneler, uglevodorodlar, piroliz, baslanǵısh reaksiyalar, ekilemshi reaksiyalar, mexanizm, uglevodorod, bórekaz, piroliz pechlari, benzin pirolizi, kreking, gidrokreking, termik kreking, katalitik kreking, katalizator

Organikalıq elementlar sintez qılıw texnologiyası 2 qıylı jóneliske ajraladi` :

-tiykarǵı (salmaqli) organikalıq sintez texnologiyası ;
-názik organikalıq sintez texnologiyası.
Tiykarǵı yamasa salmaqli organikalıq sintez degen sóz dizbegin mánisi - bul uglevodorod shiyki zatları tiykarında kóp tonnada ónim islep shıǵarıw bolıp, olar basqa organikalıq birikpeler alıw texnologiyaları ushın tayansh esaplanadı. Názik organikalıq sintez bolsa az muǵdarda, quramalı dúzılıwlı organikalıq elementlar islep shıǵarıw sanaatı bolıp tabıladı. Organikalıq elementlar islep shıǵarıw kadim zamannen málim bolıp, sheki onim retinde ósimlik hám haywanotdan paydalanılǵan. Mısalı, qumsheker, may, sabın, spirt hám t.b. islep shıǵarılǵan. Ápiwayı elementlar tiykarında quramalı organikalıq elementlar sintez qılıw XIX ásir ortalarında payda boldı. Tasko’mir smolasidan aromatik uglevodorolar sintez etińa baslandı. Keyinirek XX asrga kelip organikalıq birikpeler alıwda, sheki onim dáregi retinde, neft hám tábiy gaz zárúrli orındı iyeledi.
SHunday etip, joqarıdaǵı ush sheki onim: tasko’mir neft, gaz tiykarında organikalıq sintez sanaatı rawajlanıp atır hám rawajlanıwlashmoqda (1-súwret).

1-súwret. Organikalıq sintez sanaatı shiyki zatları
Tiykarǵı organikalıq sintez ónimleri alıw ushın qollanılatuǵın tiykarǵı sheki onim elementlardı tómendegi besew klasqa ajıratıw múmkin:
1) parafinlar (metan CH4-den tap C40 -ge shekem bolǵan );
2) olefinlar (C2 H4, C3 H6, C4 H8, C5 H10 hám t.b. );
3) aromatik uglevodorodlar (benzol; toluol; ksilol, naftalin hám t.b. );
4) atsetilen (CHºCH);
5) uglerod oksid hám sintez gaz (CO hám H2 qospası ).
Tiykarǵı organikalıq sintez texnologiyasınıń maqseti - kóp assortimentli monomerlar, erituvchi hám ekstragentlar, sintetik janar may, maylar, prisadkalar, sirt -aktiv elementlar, gerbinetsid hám ósimliklerdi qorǵaw etiwshi qurallar hám basqa ónimlerdi ápiwayı, arzan, ápiwayı, ekologiyalıq zıyansiz usıllar menen alıw texnologiyasın úyretiwden ibarat.

2-súwret. Tiykarǵı hám názik organikalıq sintez ónimleri.

Tiykarǵı organikalıq sintez texnologiyasınıń tiykarǵı wazıypalarınan biri energiya hám resursların tejeytuǵın, kem shıǵındılı, insan salamatlıǵı hám átirap ortalıqǵa qawipsiz aldıńǵı texnologiyalardı jaratıw hám engiziwden ibarat. D. I. Mendeleev aytqanı sıyaqlı : “Aldıńǵı texnologiyanıń tiykarǵı waziypası, óndiristiń kereksiz shıǵındısınan paydalı ónim alıw jolların izlew” esaplanadı. Xalıq xojalıǵı tarmaqları arasında tiykarǵı organikalıq hám neft ximiyası sintezi sanaatı zárúrli orındı iyeleydi. Tiykarǵı organikalıq sintez hám názik organikalıq sintez ushın shiyki zat man'balari hám ónimleri, olardı xalıq xojalıǵında qollanılıwı 2-suwretde kórsetilgen.
2. Tiykarǵı organikalıq sintez sanaatı ónimleriniń hár qıylı dúzılıw, ózgesheliklerge egaligi hám kóp tarawlarda qollanılıwı menen basqa sanaat ónimlerinen parıq etedi. Tiykarǵı organikalıq sintez sanaatı ónimleri - bul hár qıylı uglevodorodlar, xlor hám ftorli birikpeler, spirtler hám fenollar, ápiwayı efirlar, aldegidlar hám ketonlar, karbon kislotalar hám olardıń tuwındıları, isenimler hám nitrobirikmalar, altıngugurt, ftorli elementlar hám t.b. Qollanılıwı boyınsha joqarıdaǵı birikpelerdi eki gruppaǵa ajıratıw mukin:
- oraliq ónimler (basqa elementlar sintezi ushın qollanıladı );
- turli tarmaqlarda qollanılatuǵın maqsetli ónimler.
Aralıq ónimler. Bular xalıq xojalıǵında qandayda bir maqsetler ushın qollanilmaydi, lekin olar tiykarında basqa kerekli birikpeler sintez etiledi. Bunday ónimlerdi - organikalıq sintez aralıq ónimleri dep ataladı. Mısalı, etilendan 1, 2-dixloretan alıw jáne onı degidroxlorlash menen vinilxlorid alıw múmkin:

3. Monomer hám polimer materialları ushın sheki onimler. Quramında qosbog', uchbog' hám hár qıylı funksional gruppaları ámeldegi bolǵan tómen molekulalı organikalıq elementlarǵa monomerlar dep ataladı. Monomerlarni tómendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin:

1) vinil monomerlari
2) Allil monomerlari:
3) Olefinlar: CH2=CH2; CH2=CH-CH3; CH2=C (CH3) 2
etilen propilen izobutilen
4) Dienlar:
CH2 =CH-CH=CH2; CH2 =CH-CCl =CH2; CH2=CCH3 - CH=CH2
1, 3-butadien xloropren izopren
5) Polikondensatsiya reaksiyası ushın qollanılatuǵın monomerlar, olarǵa tómendegi elementlardı mısal qılıw múmkin:
HOOC-(CH2) 4-COOH adipin kislota ;
H2 N - (CH2) 6 - NH2 geksametilendiamin
4. Plastifikatorlar. Plastifikator yamasa yumshatgich) dep, birpara polimerlarni plastik, elastik ózgesheliklerin jaqsılaw ushın 30 -40%-ge shekem qosılatuǵın elementlarǵa aytıladı. Bul plastifikatorlar, tiykarınan presslash, valslash hám basqa usıllar járdeminde polimerlarni qayta islew processlerinde qollanıladı, sebebi qayta islewde polimerlar etarli dárejede oquvchan bolıwı, tayın ónimdiń elastik qásiyetleri joqarı bolıwı kerek.
Plastifikatorlarning eń zárúrli wákillerine mısal etip joqarı temperaturada qaynovchi quramalı efirlar, mısalı qapırıqetilftalat, dibutilftalat, dioktilftalatlarni, ftal kislota efirlari, orta forfat kislota efirlarini alıw múmkin.
5. Sintetik sirt -aktiv hám juwıw quralları. Quramında gidrofil hám gidrofob gruppaları bolǵan organikalıq elementlar sirt -aktivlik qásiyetlerin kórinetuǵın etedi. Ápiwayı sabın - stearin yamasa palmitin kislotanıń natriyli tuzida RCOONa bunday sirt aktivlik ózgeshelikin uzın uglevodorod shınjırı hám karboksilat toparı atqaradı. Dúzilisiniń sonday ózgeshelikke iye ekenligi sebepli sirt -aktiv elementlar (SFM) fazalar ajırasıw maydanında konsentrlanadi, bunda suwlı eritpelerde sirt -aktiv elementlardaǵı gidrofob toparı sistema daǵı may-may komponentine, gidrofil toparı bolsa suwǵa tárep qaratılǵan boladı. Nátiyjede sirt keriliwshenligi talay azayadı, bul bolsa materialdı jaqsı xo'llanilishiga sebep boladı. SFM hám juwıw quralları xojalıq xızmette shúbereklerdi juwıwda hám túrli predmetlerdi tazalawda keń qollanıladı. Toqımashılıq sanaatında olardı shúbereklerdi boyawdan aldın qayta islewde, sherstlarni hám talshıqlardı juwıwda, mashina qurılısı hám metallarga qayta islewde, detallarni moydan tazalawda, parfyumeriya sanaatında - sabınlar hám kosmetik qurallar komponenti retinde qollanıladı. Ximiya texnologiyasında olardı geterofazali reaksiyalarda emulgatorlar (ásirese emulsiyali polimerlanishda). SFM kónni flotatsiyalashda, qurılıs -materialları óndiriste, neft sanaatında keń qollanıladı.
Sirt -aktiv hám juwıw quralları eki túrge bólinedi: noionogen hám ionogen. Ionogenlar suwlı eritpelerde dissotsiatsiyalanadi.
Ionogen elementlar da óz gezeginde anion hám kation aktiv elementlarǵa ajraladi`. Anion aktiv elementlarǵa mısal etip sabındı, alkilarensulfonatlar - RC6 H4 SO2 ONa, alkilsulfonatlar - RSO2 ONa hám C12-C18 alkil gruppalı alkilsulfatlarni ROSO2 ONa alıw múmkin.
Kation aktiv juwıw qurallarına mısal etip, isenimler yamasa tórtlamchi duzlardı alıw múmkin. Tiykarǵı organikalıq sintezining kópshilik ónimleri avtomobil taransporti, aviatsiya, raketa texnikası hám basqa tarawlarda keń qollanıladı. Bul ónimlerge sintetik motor hám raketa yoqlg'ilari, antifrizlar, motor hám tormoz suyıqlıqları kiredi.
Házirgi waqıtta raketa texnikasında sintetik janar maydan keń paydalanıladı (metanol, etanol, etilaminlar, metallorganik birikpeler) Surkov mayları, tiykarınan neftdan alınadı. Túrli prisadkalar janar may hám maylardı ekspluataciya ózgesheliklerin jaqsılaw ushın qollanıladı.
6. Sintetik janar maylar, surkov mayları hám olarǵa qosılatuǵın qosımshalar.
Tiykarǵı organikalıq sintezning kóplegen ónimleri avtomobil transportında, aviatsiyada. Raketa texnikası hám basqa tarawlarda zárúrli axamiyatga iye. Olar qatarına sintetik motor hám raketa janar mayları, surkov mayları, olardı ózgesheliklerin jaqsılaytuǵın prisadkalar, antifrizlar, tormoz hám gidravlik suyıqlıqlardı alıw múmkin.
Óz gezeginde organikalıq sintez sintez gazdan uglevodorodlar alıw mashqalasın sheshiwi menen kómirden suyıq janar may alıw mashqalasın xal etdi. Keyininen joqarı oktanli benzinler ushın izoparafinlar sintezi ámelge asırıldı, ásirese izooktan sintezi. Motor janar maylarınıń joqarı oktanli komponenti retinde izopropilbenzol qollanıladı, keyingi waqıtta metanol, tret-butilmetil efiri hám basqalardan paydalanılıp atır.
Házirgi waqıtta sintetik janar maylar raketa sanaatında da qollanılıp atır. Raketa sistemalarınıń suyıqlıqları retinde sintetik janar maylar (metanol, etanol, etilamin, qapırıqetilgidrazin, birpara metallorganik birikpeler) qollanılıp atır.
Surkov maylarınıń kóp bólegi házirge shekem neftdan alınadı, biraq jańa texnikanı rawajlanıwı menen olarǵa salıstırǵanda joqarı talaplar qóyılmoqdakim, mineral maylar bul talaplarǵa juwap bere almayapti. SHu sebepli sintetik surkov mayları jaratılıwma mútajlik bolıp atır. Olar kem uchuvchan, metallarni korroziyaza uchatmasligi, tómen xaroratda qotmasligi, oksidlewge hám termik bólekleniwge shıdamlı bolıwı kerek. Sintetik surkov mayları bir neshe organikalıq birikpeler toparına tiyisli bolıp, olar arasında eń áhmiyetlileri tómendegiler bolıp tabıladı: sintetik uglevodorodlar (olefinlardi tómen polimerlari hám alkillangan aromatik uglevodorodlar); eki tıyanaqlı karbon kislotalar vav bir atomli joqarı spirtlerdiń quramalı efirlari; joqarı xaroratda qaynovchi ftoruglerodlar hám ftorxloruglerodlar (olardaǵı barlıq vodorod atomlari galogenge almasǵan ); siloksan bog'li Si-O-Si bog'li kremniyorganik polimerlar.
YOqilg'i hám maylardı ekspluatatsion ózgesheliklerin hám turaqlılıǵındı asırıwshı prisadkalar. YOqilg'i hám maylar, polimerlarni oksidleniwine qarsı prisadkalar. YOqilg'i hám maylardı qatıw temperaturasın pasaytiruvchi prisadkalar (deprossorlar), janar may hám maylardı jabısqaqlıǵın jaqsılaytuǵın prisadkalar, metallar korroziyasiga qarsı korroziya ingibitorlari.
1. Erituvchi hám ekstragentlar. Ilgeri erituvchilar retinde benzin, benzol hám etanol kóp qollanilagan. Sanaat xalıq xojalıǵı rawajlanıwı menen erituvchi hám ekstragentlarga bolǵan talap asıp barmokda. Sintetik erituvchilar arzan, zıyansiz bolıwı kerek. Olardı qaynaw temperaturası oǵırı tómen yamasa joqarı bolmawi kerek. Házirgi dáwir kelip erituvchi hám ekstragentlar, neft ónimlerinen aromatik uglevodorodlar ajıratıwda ; azeotrop aydawda ; tábiy elementlardan may hám maylardı ajıratıwda keń qollanılıp atır. Ximiya sanaatında bolsa, erituvchi hám ekstragentlar qayta kristallash hám tazalaw processleri ushın polimerlar alıwda qollanıladı.
Sintetik erituvchi hám ekstragentlar organikalıq birikpelerdiń túrli klasslarına tiyisli bolıwı múmkin. Bul- uglevodorodlarning xlorli paydaalari (tetraxlormetan, dixlormetan, tri- hám tetraxloretilen), spirtler (etanol, propanol, Butanolllar, pentanollar), ápiwayı efirlar (dietil efiri, diizopropil hám joqarı ), ketonlar (atseton, metiletilketon, izobutilmetilketon), quramalı efirlar (etil-, butil- hám pentilatsetat), sonıń menen birge qapırıqetilformamid HCON (CH3) 2, qapırıqetilsulfoksid.
8. Pestitsidlar hám ósimliklerdi qorǵaw etiwshi quralları. Pestitsidlar (yamasa zaxarli ximikatlar ) dep, ósimlikler hám zıyanlı xashoratlar bakteriya hám zamarıqlarına qarsı uwlı zatlı qasiyetke iye bolǵan elementlarǵa aytıladı. Pestitsidlarning kóp bólegi awıl xojalıǵında ósimliklerdi qorǵaw etiwshi qurallar retinde; odan tısqarı olardı hár qıylı kesellikler hám epidemiyalardı tarqalıwina qarsı qurallar retinde qollanıladı.
Hár qıylı tiri organizmlerge spetsifik tásir etiwshi pestitsidlarning bir neshe toparı ámeldegi:
Fungitsidlar hám bakteritsidlar - zamarıq hám bakteriyaǵa qarsı qurallar. Awıl xojalıǵında olardı hár qıylı ósimliklerdi keselliklerine qarsı qollanıladı. Bakteritsidlar insan ushın zıyansiz bolıp - olar konservalaw sanaatında (pentaxlorfenol) - drevesinani konservalawda, medicina hám basqa tarawlarda qollanıladı.
Insektitsidlar - eń zárúrli pestitsidlardan esaplanadı : olardı zıyanlı xashoratlar hám olardı lichinkalarini joytıwda paydalanıladı.
Gerbetsidlar hám defoliantlar. Gerbinetsidlarni otaqlarǵa qarsı, defoliantlarni bolsa ósimliklerdi bargini tógiwde qollanıladı.
Zootsidlar - zıyanlı kemiriwshi haywanlar (tıshqan, kalamush hám basqa ) ga tutqınǵa alıwı qurallar.
Ósimliklerdi qorǵawlaytuǵın barlıq ximiyalıq qurallar insan, haywanot hám qus ushın zıyansiz qurallar bolıwı zárúr. Olardıń eń zárúrli qásiyetlerinen biri tábiy sharayatta zıyansiz birikpeler payda etip bóleklena alıwı esaplanadı.
Pestitsidlar arasında túrli klasslarǵa tiyisli organikalıq birikpeler ámeldegi: xlorli tuwındılar, azot- hám altıngugurtli birikpeler, fosfat kislota tuwındıları hám basqalar. Pestitsidlar assortimenti hám kólemi jıldan-jılǵa artıp barıp atır. Bul jańa, nátiyjeli hám tańlawchan hám kem zıyanlı preparatlar jaratılıwı, sonıń menen birge jańa elementlardı úzliksiz jaratılıwı menen baylanıslı. CHunki uzaq waqıt qollanılatuǵın qurallar az-azdan immunitet payda etedi.
SHunday etip, tiykarǵı organikalıq sintez kokskimyo, neftkimyo hám gazkimyo sanaatınan alatuǵın shiyki zattı sintetik ónimlerge aylantıradı hám basqa barlıq organikalıq texnologiyasın shiyki zat menen ta'mnlaydi, odan tısqarı xalıq xojalıǵına bir qatar maqsetli ónimler etiwtirib beredi.
1. Joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, organikalıq elementlar islep shıǵarıw ushın shiyki- buyımlar dáreklerinen biri g'isoblangan parafinlar haqqında soylesemiz.
Parafinlar. Organikalıq sintez ushın texnikalıq jixatdan áhmiyetli bolǵan Parafinlerdi (to'yingan uglevodorodlarni) tómendegi gruppalarǵa ajıratıw múmkin: 1. Tómen parafinlar (S1 dan S5 ke shekem).
2. YUqori parafinlar (C10 nan C40 qa shekem).
Tómen parafinlar. Parafin uglevodorodlari: metandan (CH4) tap Butanǵa shekem bolǵanı (C4 H10 ) ápiwayı sharayatta gazsimon elementlar, pentanlardan C5 H12 tap C16 H34 gachasi tómen temperaturada qaynaydigan suyıqlıqlar bolıp tabıladı. Olardı ózgesheliklerin 1-kesteden kóriw múmkin.
1-keste degi nomerlerden kórinisishe, metandan basqa uglevodorodlar basım astında suw menen sawıpilganda kondensatsiyalanish ózgesheligine iye. n- Butan hám izobutanlarni qaynaw temperaturası bir-birinen úlken parq etkenligi sebepli, izomerlarni rektifikatsiya usılı járdeminde ajıratıw múmkin.
Tómen parafinlar suwda hám qutbli erituvchilarda jaman eriydi, lekin basqa uglevodorodlar hám qattı adsorbentlarga yutilish ózgeshelikine iye. Olardıń molekula massası artpaqtası menen yutilish ózgeshelikine de artıp baradı, sol sebepli S1, S2, S3, S4 Parafinlerdi adsorbsiya jolı menen ajıratıw múmkin. Tómen parafinlar hawa menen portlaytuǵın qospa payda etedi, sol sebepli olardı islep shıǵarıw yamasa tutınıw qılıw sexları A kategoriyasiga tiyisli boladı.