1. Nutq o‘stirish bo‘yicha olib boriladigan ish turlari

Reja:

1. 
   Unli tovushlar tasnifi
   
2. 
   Undosh tovushlar tasnifi
   

Inson turli xil tovushlar girdobida yashaydi. SHlisserburg qal’asida maxbuslarni sokinlik, ya’ni jimjitlik bilan jazolashgan ekan. Uzoq jimjitlikka inson bardoshi dosh bera olmaydi. Suvning shildirashi, shamolning g‘uvillashi, olovning chirsillashi, chigirtkaning chirillashi, qushlarning sayrashi, musiqa ohangi singari turli tuman tovushlar insonni jim – jitlik balosidan asraydi. SHu bilan birga insonning o‘zi ham tovushlar chiqaradi. Inson tovushi, ya’ni nutq tovushlari tabiatdagi boshqa tovushlardan nima bilan farq qiladi?

Nutq tovushlari tabiatdagi boshqa tovushlardan ma’no bildirishiga ko‘ra farq qiladi. Nutq tovushlari uzvlari yordamida namoyon bo‘ladi. Nutq uzvlar talaffuz apparati, nafas uzvlari, bo‘g‘iz, tomoq bo‘shlig‘i, og‘iz bo‘shlig‘i, burun bo‘shlig‘idan tashkil topadi. Nutq uzvlari faol nutq uzvlariga va nofaol nutq uzvlariga bo‘linadi. Faol nutq uzvlariga lab, kichik tilcha, yumshoq tanglay, tovush paychalari kiradi. Nofaol nutq uzvlariga esa qattiq tanglay, milk va tishlar kiradi. Nutq tovushlari avvalo, 2 ga bo‘linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Undan, ya’ni ovozdan tashkil topgan tovushlar unli tovushlardir. Ma’lumki, biz talaffuz qiladigan tovushlarni yozuvda xarflar bilan ifodalaymiz.


Unli Tovushlar Tasnifi

O‘zbek tilida oltita sof unli bo‘lib, ular yozuvda quyidagicha ifodalangan: i, e, a, u, o‘, o. Unli tovushlar uchta manbaga ko‘ra tasnif qilinadi: Paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: old qator, orqa qator. Old qator unlilarga i, e, a unlilari, orqa qator unlilarga esa u, o‘, o unlilari kiradi. Lablarining ishtirokiga ko‘ra unlilar ikkiga bo‘linadi: lablanmagan unlilar, lablangan unlilar. Barcha old qator unlilari, ya’ni i, e, a unlilari lablanmagan unlilardir, chunki ularning talaffuzida lablar faol ishtirok etmaydi. Barcha orqa qator unlilari, ya’ni u, o‘, o, unlilari esa lablangan unlilardir. CHunki ularning talaffuzida lablar faollashadi. Sof unlilardan tashqari yana to‘rtta yollashgan unlilar mavjud: ya, e, yo, yu. Ularda 2 ta tovush bir xarf bilan ifodalangan ya (y+a), e (y+e), yo (y+o), yu (y+u).