1. Nazariy qism

1.7. Desorbsiyalash jarayoni dastgohlari.
Desorbsiya jarayoni ishlatiladigan eng zamonaviy dastgohlar qatoriga desorbsiyalash kalonnasi qo’llaniladi. Bu dastgoh mukammal konstruksion yechimga ega bo’lib oltinni qatronlardan tiomachevinali eritmalar ishtirokida yuqori haroratda to’liq ajratib olish imkonini beradi. Harorat kalonnada zmevik qurilmasi yordamida ta’minlab turuladi, qatron va oltinli eritmani ajratish uchun qurulma drenaj tizimi bilan jihozlangan.
Regeneratsiya jarayoni vertikal kalonnalarda olib boriladi, uning diametrining balandlikka nisbati 8-12(chizma -31). Kalonnaning silindirsimon korpusi yuqori qismida drenaj panjaralar bo’lib ular kengayish hususiyatiga ega. Panjarada ionitlar ushlanib qolinib, eritma o’tishiga to’sqinlik qilmaydi. Kalonnaning yuqori qismi ikki yarim aylana shaklida tayyorlanadi, ulardan biri harakatlanmaydi, ikkinchisi esa sharnir orqali buriladi, bu kalonna yuqori qismi ochilib panjarani almashtirish imkonini beradi [11].

Chizma №48. Harakatlanuvchi qatlamda ishlovchi regeneratsion kalonna (HQK):

1- havo almashtiruvchi quvur; 2- sath o’lchovchi quvur; 3- aeroliftdan chiqqan qatron va eritmani chiqaruvchi quvur; 4- aeroliftga siqilgan havo berish quvuri; 5- kalonnaga qatron berish quvuri; 6- kalonnaning yuqori qismi; 7- drenaj setkasi; 8- perexadnik; 9- qisqa quvur; 10- tirgak; 11- gardish; 12- aerolift; 13- termopara; 14-avariya holati uchun quvur; 15- panjara; 16- kalonnaning pastki qismi; 17- yuvilgan eritmani yetkazuvchi quvur; 18- filtrlovchi to’siq; 19- nazoratchi quvur; 20- yuvush quvuri; 21- bo’luvchidan kelgan yuvulgan suvni uzatish quvuri; 22- havoni taxsimlab beruvchi quvur; 23- teshik; 24- teploizolyatsiya; 25- isitish tizimi-zmeyevik.

Kalonna pastki qismi tubida yordamchi metall panjara o’rnatilgan. Panjaralarni nazorat qilish uchun quvurcha o’rnatilgan bo’lib, unda qatron paydo bo’lishi panjaralarning zararlanganligini anglatadi va zudlik bilan setkalar almashtiriladi. Kalonnaga qatron quvur orqali yuklanadi, chiqarishda esa aerolift va patrubok yordam beradi. Eritmani isitish uchun kalonnada “zmeyevik”(ilon izi ko’rinishidagi quvur) isitish tizimi o’rnatilgan, uning ichidan isitilgan suv o’tkaziladi. Kalonna kislotali birikmalar bilan ishlashi sababli uning ichki qismi titandan tayyorlangan bo’ladi.

Regeneratsiya jarayoni bir necha kalonnalar ketma-ketligidan iborat dastgohlarda olib boriladi(chizma-32). To’yingan anionit 1-kalonnadan berilib oxirgi kalonnadan regeneratsiyalangan bo’sh qatron chiqadi. Har bir jarayon uchun bir yoki bir necha dastgoh biriktirilgan. Qatronlarning kalonna bo’ylab harakati davriy bo’lib, bu vazifani aerilift ta’minlaydi. Qatron harakati oxirgi kalonnadan boshlanib regeneratsiyalangan qatron sorbsiyaga jo’natiladi, so’ng ketma- ketlik bilan aerolift barcha kalonnalarni meyorga keltiradi. Shu tariqa har bir kalonnada ionitning yuqoridan pastga aralashishi vujudga keladi. Elyuatlar oxirgi kalonnadan o’z bosimi ostida keladi va birinchi kalonnadan chiqib ketadi. Shuning natijasida qatron va eritmaning qarama-qarshi oqimiga erishiladi. Eritmaning harakat tezligi jarayonga bog’liq bo’lib – elyuant sarfi va davomiyligi- V_p/V_c teng.

Thio+
H₂SO₄
11

H₂SO₄
11

NaCN
11

Regenerat oltinni cho’ktirishga jo’natiladi

Tiomachevina eritmasi tayyorlash uchun jo’natiladi

Ionit
Eritma
Chiqindiga


Sianlash uchun NaCN

Tozalangan qatron sorbsiyaga

Sorbsiyadan chiqqan to'yingan ionit


NaOH
11

Chizma №49. Ionitni regeneratsiyalash dastgohlar ketma-ketligi:

1- loyqalardan tozalash kalonnasi; 2- sianli qayta ishlash kalonnasi; 3- sianiddan yuvish kalonnasi; 4- kislotali qayta ishlash kalonnasi; 5- tiomachevinani sorbsiyalash kalonnasi; 6- oltinni desorbsiyalash kalonnasi; 7- tiomachevinadan yuvish kalonnasi; 8- ishqorli qayta ishlash kalonnasi; 9- ishqordan tozalash kalonnasi; 10- oraliq aerolifti; 11- bosim bochkasi; 12- regenerat xom ashyosini yig’uvchi(bochka); 13- kislotali va ishqorli eritmalarni zararsizlantiruvchi chan.
Jadval - 16. Harakatlanuvchi qatlamda ishlovchi regeneratsion kalonna texnik xossalari.

Ko’rsatgichlari	Kalonna o’lchamlarui, m
	0,2x5,5	0,3x5	0,5x6	0,55x7	0,7x7,2	0,9x9,0
Qatron bo’yicha ish unumdorlik, m^3/kun	0,15	0,5	1,0	1,5	2,5	5,0
O’lchamlari, mm:
Diametr	200	300	500	550	700	900
Balandlik	5500	5000	6000	7000	7200	9000
Balandlikning diametrga nisbati	27	16,7	12	12,7	10,3	10

«Elektrelyuirovaniya» kalonnasi (muallaq qatlam kalonnasi) to’yingan qatronlardan oltin va kumushni eritmadan elektrolizyor (chizma-33) qurilmasi yordamida cho’ktirish bilan ajratishdan iborat. Ikki dastgoh ham yopiq holda ishlaydi, nodir metallar desorbsiyasini jadallashtiradi.

Eritma

Qatron yuklash

Shamollatish

Shepaning chiqishi

Namuna olinadigan joy

Eritma

Qatronning chiqishi

Chizma №50. «Elektrelyuirovaniya» (elektrodesorbsiyalash) kalonnasi sxemasi:
1- qutisi; 2- panjara; 3 - qopqoq; 4-konus; 5-6 – to’r-setka; 7 – kuzatish darchasi; 8- panjara; 9-12 -mahkamlagich; 13-14- qistirma; 15- tayanch; 16- qisqich; 17 –termopara.
Kalonnaning konussimon qismi quvurlar bilan jihozlangan bo’lib: yuqoridagi- to’yingan qatronni yuklash uchun, o’rtadagi-qatron va eritmadan na’muna olish uchun, pastdagi- bo’shagan qatronni chiqarish uchun mo`ljallangan.
Kalonna bilan birga bir qancha dastgohlar ulangan bo’ladi, bularga: eritmani tindirish uchun filtr, yig'uvchi chan(bochka), elektrolizyor, nasoslar, quvurlar, issiqlik uzatuvchi qurilmalar kiradi. Desorbsiyalanadigan eritma aylanma tezligini kalonna-elektrolizyorda shunday ushlash kerakki ular muallaq harakat qilsin. Qatronda oltin miqdorining kamayishi 0,1mg/g va eritmada 20mg/l bo’lishi bilan jarayon to’xtatiladi va bo’shatilgan qatron suv bilan yuvilib jarayondan chiqariladi. Desorbsiyalash jarayoni yana yangi to’yingan qatron bilan qayta amalga oshiriladi. Jarayonning davomiyligi 10-12 soatni tashkil qiladi.
Elektr usulida desorbsiyalash quyidagi afzalliklarga ega:
1) desorbsiya jarayoni davomiyligini 10-12 soatgacha qisqartirish, dinamik harakatlanuvchi qatlamda ishlovchi regeneratsion kalonna (HQK) esa desorbsiyalash jarayon davomiyligi 60-75 soat; 2) desorbsiyalanadigan eritma miqdorini kamayishi, dinamik kalonnada (HQK) 4-5 m³, uning o’rniga 1,4-3,0m³; 3) desorbsiyalovchi eritma konsentratsiyasini 80-90 g/l dan 50g/l gacha pasaytirish imkoni mavjudligi.
Jarayonning kamchiligi uning davriyligida bo’lib, jarayonni to’xtovsiz olib borish uchun juda ko’p kalonnalar talab qilinishidadir.

2.3. Kvarsli oltin tarkibli rudalarni sorbsiya texnologiyasi bo’yicha qayta ishlash texnologik sxemasi(Sorbsiya qisqa-quyl. Maxs—sorbs.).

2.4. Metallurgik hisob kitoblar.

2.4.1. Rudalarni sianlovchi tanlab eritishni material hisoblash.
Tajriba uchun kam sulfidli kvarsli ruda olingan bo‘lib, tarkibi jadvalda keltirilgan. Ruda tarkibidi 2.1 g/t oltin va 3,14 g/t kumush saqlagan.
Minerallarning NaSN eritmasi bilan erish darajasi tajribalar asosida belgilanadi. Tanlab eritish vaqtida sarf bo‘lgan NaSN miqdori 100t rudaga nisbatan olingan, vaqt birligi(kun yoki soatda).
Hisob - kitoblarda pirit (FeS₂), arsenopirit (FeAsS) va xalkopirit (SuFeS₂) NaSN da erimaydi leb qabul qilingan.
1.Temir.Temir birikmalaridan NaSN bilan quyidagilar tasirlashadi:
Fe_met, maydalash va yanchishda oksidlangan FeO:
a) Fe_met- mayin yanchilgan temir tezda oksidlanib yuzasi NaSNda erimaydigan Fe(ON)₃ bilan qoplanadi. Shu sababli Fe_{met s}ianidda kam miqdorda 1% eriydi, eritmaga o‘tishi 0,1 · 0,01 = 0,001 t bo‘ladi.
Erish reaksiyasi: Fe + 6 NaCN + 0,5 O₂ + H₂O = Na₄Fe(CN)₆ + 2NaOH.
NaSN sarfi: (6 • 49 • 0,001) : 55,85 = 0,0052 t,
bunda 49- NaSN ning molekular massasi; 55,85 – Fe ning atom massasi. Reaksiyada hosil bo‘lgan: Na₄Fe(SN)₆ miqdori (303,91 · 0,001): 55,85= 0,005t;
NaON: (2,40 · 0,001): 55,85= 0,0014t, bunda 303,91 - Na₄Fe(CN)₆ ning molekular massasi; 40,0 - NaON ning molekular massasi;
b)FeO – erish darajasi 2% deb qabul qilingan.
Eritmaga o‘tgan FeO miqdori: 0,3 · 0,02 = 0,006 t.
Erish reaksiyasi: FeO + 6 NaCN + H₂O = Na₄Fe(CN)₆+ 2NaOH.
NaCN sarfi: (6 · 49 · 0,006) : 71,85 = 0,0246 t. Hosil bo‘ladi: Na₄Fe(SN)₆, miqdori (303,91· 0,006) : 71,85 = 0,025 t.
NaOH sarfi: (2 · 40 · 0,006) : 71,85 = 0,0067 t.
2. Mis - Cu₂S va Cu₂O eritmaga o‘tadi:
a)Cu₂S – erish darajasi 5%.
Eritmaga o‘tadi Cu₂S: 0,03·0,05 = 0,0015 t.
Reaksiyasi: Cu₂S + 7 NaCN + 0,5O₂ + H₂O = 2Na_2Cu(CN)₃ + NaScN + 2NaOH.
NaCN sarfi: (7 · 49 · 0,0015) : 159,15 = 0,0032 t.
Hosil bo‘ladi:Na₂Cu(CN)₃, miqdori (2 ·187,54 ·0,0015):159,15 = 0,0035 t;
NaSCN : (81,08 · 0,0015) : 159,15 = 0,00076 t;
NaOH : (2·40·0,0015): 159,15 = 0,00075 t, bunda 159,15 - Su₂S ning molekular massasi; 187,54 - Na₂Cu(CN)₃ ning molekular massasi; 81,08 - NaSCN molekular massasi;
b) Cu₂O - erish darajasi 10%.
Eritmaga o‘tadi Cu₂O:0,03 · 0,1= 0,003 t.
Reaksiya: Cu₂O + 6NaCN + H₂O = 2 Na₂Cu(CN)₃+ 2NaOH.
NaCN sarfi: (6 · 49 · 0,003) : 143,08 = 0,0062 t, bunda 143,08 - Cu₂O molekular massasi.
Hosil bo‘ladi: Na₂Cu(CN)₃, miqdori: (2 · 187,54 · 0,003) : 143,08= 0,0079 t;
NaOH : (2 · 40 · 0,003) : 143,08= 0,0017 t.
3. Rux - ZnS va ZnO eritmada eriydi:
a) ZnS - 1% eriydi yoki 0,28 · 0,01 = 0,0028 t.
Reaksiya: ZnS + 5NaCN + 0,5O₂+ H₂O = Na₂Zn(CN)₄ + NaSCN + 2NaOH.
NaCN sarfi:(5·49·0,0028) : 97,38 = 0,007 t, bunda 97,38 – ZnS ning molekular massasi.
Hosil bo‘ladi:Na₂Zn(CN)₄ miqdori (215,38 · 0,0028) : 97,38 =0,0062t;
NaCN: (81,08·0,0028) : 97,38 = 0,0023 t;
NaON:(2·40·0,0028):97,38= 0,0023t,bunda 215,38- Na₂Zn(CN)₄molekular massasi;
b) ZnO - eritmaga10% o‘tadi yoki 0,02 · 0,1 = 0,002 t.
Reaksiya: ZnO+4NaCN+H₂O =Na₂Zn(SN)₄
NaCN sarfi: (4·49·0,002):81,38 = 0,0048 t, bunda 81,38 – ZnO ning molekular massasi.
Hosil bo‘ladi:Na₂Zn(CN)₄ miqdori (215,38·0,002) : 81,38 =0,0053 t;
NaOH: (2·40·0,002) : 81,38 = 0,002t.
4. Nikel - eriydi NiO - 5% yoki 0,02 · 0,05= 0,001 t.
Reaksiya: NiO + 4NaCN + H₂O = Na₂Ni(CN)₄+2NaOH
NaCN miqdori:(4·49·0,001): 74,69 = 0,0026 t, bunda 74,69 - NiO molekular massasi.
Hosil bo‘ladi: Na₂Ni(CN)₄ miqdori (208,69·0,001) : 74,69 =0,0028 t;
NaOH:(2·40·0,001):74,69=0,0011 t, bunda 208,69 - Na₂Ni(CN)₄molekular massasi.
5. Oltin – quyiltirilgan maxsulot tarkibida oltin miqdori 3,15 g/t va uni sianlash natijasida eritmaga 96% o‘tadi 3,15x0,96=3,024 g/t. Yoki 3,024x100=302,4gr.
Reaksiya: 2Au + 4NaCN + 0,5O₂ + H₂O = 2NaAu(CN)₂ + 2NaOH.
NaCN sarfi: (4·49·302): (197·2)= 150g = 0,00015 t, bunda 197 – Au ning atom massasi.
Hosil bo‘ladi: NaAu(CN)₂ miqdori (272 · 302):197 = 375gr = 0,000375 t;
NaOH:(40·302):197=61,3g = 0,000061 t, bunda 272 - NaAu(CN)₂ ning molekular massasi.
6. Kumush - quyiltirilgan maxsulot tarkibida kumush miqdori 3,6 g/t ni tashkil qiladi va uni sianlash natijasida eritmaga 90% o‘tadi 3,6·0,9 = 3,24 g/t yoki 3,24 · 100 = 324g kumush sianda erib eritmaga o‘tadi.
Reaksiya: 2Ag + 4NaCN + 0,5O₂ + H₂O = 2NaAg(CN)₂ + 2NaOH.
NaCN sarfi: (4 · 49 · 324) : (107,87 · 2) = 294,4g = 0,000294 t, bunda 107,87 - Ag atom massasi. Hosil bo‘ladi: NaAg(CN)₂ miqdori(182,88 · 324) : 107,88 = 549g=0,000549t;
NaOH: (40·324): 107,87 = 120g = 0,00012 t, bunda 182,88 - NaAg(CN)₂ ning molekular massasi.
100 t rudani eritish uchun NaCN ning umumiy sarfi 0,05414 t yoki 0,5414kg/t. Yoqotilishlar uchun 10% qo‘shimcha NaCN olamiz (gidrolizga, kimyoviy parchalanish): 0,5414 + 0,05414 · 0,1 = 0,05955 ≈ 0,06 t yoki (0,06 · 1000): 100 = 0,6 kg/t rudы.
Eritish jarayonida S:Q fazasi 1,5:1 tashkil qiladi,100t ruda uchun 150 t (m³) sian eritmasi beriladi, bunda NaSNning konsentratsiyasi 0,06% (600 g/ m³). 0,6 · 150 = 90,0kg = 0,09t yuklanadi.
Jami NaCN yuklansa 0,06 t sarf bo‘ladi qoldiq quyidagi miqdorda bo‘ladi 0,09 - 0,06 = 0,03t, eritmaning konsentratsiyasi (0,03 · 1000) : 150 = 0,2 kg/ m³ (200 g/m³- 0,02%)ni tashkil qiladi.
CaO ning kislotalar,karbonatlar,uglekislotalar,havoli aeratsiya hosil bo‘lishi uchun sarf bo‘ladigan mikdorini 100t rudaga 2,0 kg/t yoki 200kg=0.2t.Texnik oxak ishlatilsa 80%li CaO ning sarfi 100t ruda uchun 2,0:0,80 =2,5kg/t yoki 250kg= 0,25 t . 10% CaO oxaktoshining yuklanishida (0,25·100):10 = 2,50 t yoki 2,50:1,08=2,315m³ talab qilinadi,bunda 1,08 t/m³ zichlikdagi CaOning 10%li eritmasi ishlatiladi. CaOning boshlang‘ich va oxirgi konsentratsiyasi 0,02% CaO (200 g/m³) yoki 100t ruda uchun 0,2 · 150 = 30,0kg = 0,03 t deb qabul qilingan.Sianlashdan o‘tgan eritmaning tarkibi 6 va 7 jadvalda keltirilgan.
Fazaning S:Q= 1,5 : 1 bo‘lganda eritishdagi material hisobi 8 va 9 jadvalda keltirilgan. CaO kam eruvchi CaSO₃, CaSO₄ tuzlari shaklida sarf bo‘ladi deb qabul qilingan.
Erish jarayonida hosil bo‘lgan NaOH eritmadagi SaO ning konsentratsiyasiga va NaOH ning ekvivalent miqdoriga tasir qiladi.Jadval 5.
Erishga keladigan rudaning kimyoviy va ratsional tarkibi,%.

Birikma-lar	SiO2	A12O3	CaO	MgO	Fe	As	Cu	Pb	Zn	Ni	Sumum	O2	Boshka lar	Jami
SiO2	72,5													72,5
A12O3		8,3												8,3
CaO			3,2											3,2
MgO				2,3										2,3
Fe2O3					2,66							1,14		3,8
FeO					0,23							0,07		0,3
FeS2					0,84						0,96			1,8
Fe met					0,1									0,1
FeAsS					0,41	0,55					0,24			1,2
CuFeS2					0,12		0,14				0,14			0,4
Cu2S							0,024				0,006			0,03
Cu2O							0,024					0,006		0,03
PbS								0,26			0,04			0,3
ZnS									0,19		0,09			0,28
ZnO									0,016		0,004			0,02
NiO										0,016		0,004		0,02
Boshk.													5,42	5,42
Jami	72,5	8,3	3,2	2,3	4,36	0,55	0,188	0,26	0,206	0,016	1,476	1,224	5,42	100,0

100t ruda fazaning S:Q= 1,5 : 1 bo‘lganda eritishdan keyingi material. Jadval№6.

Birikma-lar	Miqdori, t	Konsentratsiyasi, g/m^3	Metalning konsentratsiyasi, g/m^3
NaCN CaO (100%-nыy) NaOH NaSCN NaAu(CN)2 NaAg(CN)2 Na2Cu(CN)3 Na2Zn(CN)4 Na2Ni(CN)4 Na4Fe(CN)6 Vsego	0,030 0,03 0,01177 0,0031 0,000375 t 0,0005 0,0114 0,0115 0,0028 0,03 0,129693	200 200 78,5 20,67 2,5 3,27 76 76,7 18,7 199,95 -	- - - - 1,8106 2,166 25,76 23,32 5,25 25,2 -

Jadval№ 7. sianlashdan o‘tgan eritmaning kimyoviy va ratsional tarkibi,%.

Birikma-lar	SiO2	A12O3	SaO	MgO	Fe	As	Cu	Fb	Zn	Ni	Sobщ	O2	Boshk.	Jami
SiO2	72,5	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	72,5
A12O3	-	8,3	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	8,3
CaO	-	-	3,2	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	3,2
MgO	-	-	. -	2,3	-	-	-	-	-	-	-	-	-	2,3
Fe2O3	-	-	-	-	2,66	-	-	-	-	-	-	1,14	-	3,8.
FeO	-	-	-	-	0,2254	-	-	-	-	-	-	0,0686	-	0,294
FeS2	-	-	-	-	0,84	-	-	-	-	-	0,96	-	-	1,8
FeMet	_	_	:	_	0,099 0,41	0,55		_	_	_	0,24	_	_	0,099 1,2
FeAsS
CuFeS2	-	-	-	-	0,12	-	0,14	-	-	-	0,14	-	-	0,4
Cu2S	-	-	-	-	-	-	0,0228	-	-	-	0,0057	-	-	0,0285
Cu2O	-	-	-	-	-	-	0,0216	-	-	-	-	0,0054	-	0,027
PbS	-	-	-	-	-	-	-	0,26	-	-	0,04	-	-	0,3
ZnS	-	-	-	-	-	-	-	-	0,1881	-	0,0891	-	-	0,2772
ZnO	-	-	-	-	-	-	-	-	0,0158	-	-	0,0022	-	0,018
NiO	-	-	-	-	-	-	-	-	-	0,0152	-	0,0038	-	0,019
Boshk.	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	5,42	5,42
Jami	72,5	8,3	3,2	2,3	4,354	0,55	0,184	0,26	0,204	0,0152	1,475	1,22	5,42	99,983

Jadval№ 8.Fazaning S:Q= 1,5 : 1 bo‘lganda eritishdagi material hisobi.

Postupaet		Vыxodit
Birikmalar	Miqdori, t	Birikmalar	Miqdori,t
Ruda SHuningdek: Femet FeO Cu2S Cu2O ZnS ZnO NiO 10% CaO tarkibli oxak suti(80%-li) Sianli eritma, SHuningdek: NaCN CaO	100,0 0,1 0,3 0,03 0,03 0,28 0,02 0,02 2,5 150,0 0,09 0,03	Ruda SHuningdek: Femet FeO Cu2S Cu2O ZnS ZnO NiO Ohaktosh(80%-li) Sianli eritma, SHuningdek: NaAu(CN)2 NaAg(CN)2 Na2Cu(CN)3 Na2Zn(CN)4 Na2Ni(CN)4 NaSCN NaOH CaO NaCN	99,9847 0,099 0,294 0,0285 0,027 0,2772 0,018 0,019 0,25 152,25 0,000375 0,00049 0,0114 0,0115 0,0028 0,0031 0,01177 0,0218 0,030
Vsego:	252,50	Vsego:	252,50

2.4.3. sianli eritmalardan ionalmashinuvchi qatron ishtirokida sorbsiyalash jarayonining material hisobini hisoblash.

Material hisobni hisoblash ilmiy tajribalarga asoslangan holda olib borilib unga ko‘ra oltinning sorbsiya izotermasi tuziladi. Bunda to‘yingan qatronda oltin miqdori, oltinning ajralish darajasi, kumush va boshqa komponentlarning sorbsiya eritmasidagi miqdori, oqimdagi yig‘uvchi miqdori va bir martada beriladigan yig‘uvchi miqdori, to‘yingan katron tarkibi, sorbsiya jarayoning davomiyligiga bog‘liq bo‘ladi.
Misol. Ishlab chiqarish unumdorligi kuniga 100tonna bo‘lganda ruda nisbati S:Q=1,5:1 bo‘lsa sorbsiyali tanlab eritish material hisobi hisoblanadi. Bu holatda rudani sianlash ikki bosqichda amalga oshiriladi:
a) bo‘tanani 2-6 soat davomida qatronsiz oltinni eritmaga o‘tkazish uchun boshlang‘ich;
b) bo‘tanani qatron ishtirokida 8-12soat davomida sorbsiyali tanlab eritish, bir vaqtning o‘zida qolgan oltinning erishi va oltin, kumush, qo‘shimchalarning ionitga shimilishi sodir bo‘ladi. Qatron sifatida ishlab chiqarishda ko‘p qo‘llaniladigan keng yuzali AM-2B-10P markali qatron qo‘llaniladi.
η = V₁ a/S₁ a
Misol uchun sorbsiya jarayonining izotermasi 2-chizmada tasvirlangan.
Tajribalardagi izoteram OA egri tasvirlangan. Haqiqiy izoterma egri bo‘lib anionitning qo‘llanilish darajasi 0,9ga teng. Tenglamaga yaqinlashish darajasi 0,85 ga teng bo‘lganda ordinata nuqtasi boshida «a», so‘ngra ishchi chiziqni O'D orqali o‘tkaziladi,bunda O' –sorbsiyadan keyingi eritmadagi oltinning qoldiq miqdori: S_kon = 0,02 g/m³.
Nuqta «a» da ishchi chiziqda oltinning eritmadagi boshlang‘ich konsentratsiyasi S = 3,29 mg/l ga teng, quruq anionitdagi oltin miqdori 11,7mg/l ga teng. Keyingi hisoblashlarda to‘yingan quruq anionitdagi oltin miqdori 12,0mg/g teng deb qabul qiligan.
Bosqichli chiziqlarning tuzilishi aS₁A₁S₂A₂S₃A₃S₄ ishchi va chiziqli tenglamadan sorbsiya jarayonining bosqichi aniqlanadi; bu holat uchun p = 4 .
Ruda uchun ishlab chiqarish unumdorligi Q = 100 t/ch, eritma uchun W = 150 t/ch (m³/ch) tashkil qiladi. Oqimdagi anionit miqdorini quyidagi formuladan aniqlaymiz:

bunda S_bosh – boshlang‘ich va sorbsiyali tanlab eritishdan keyingi eritmadagi oltin miqdori - 3,28 g/m³;
S_kon – sorbsidan keyingi eritma tarkibidagi oltin miqdori - 0,02g/m³;
A_to‘y – to‘yingan anionitning oltinga nisbatan hajmi - 12 g/kg;
A_reg - regeneratsiyadan keyingi eritma tarkibidagi oltin miqdori - 0,15 g/kg; m_aylanma – aylanma oltin miqdori, desorbsiya jarayonidan chiqqan to‘yingan anionitda Su va Fe orqali boshlang‘ich hisoblarga ko‘ra 15,17 g/s oltin eritma bilan qaytadi(desorbsiyalanish darajasi Au uchun 3,0%, Ag uchun15% deb qabul qilingan).
Anionitning ON-shaklida shimishi 2,5,oqimda shishmish miqdori V_p= q_p· 2,5 = 42,44·2,5 =106,1 l/s.
Eritmadan komponentlarni sorbsiyalash darajasi quyidagicha, %:
Au 99,0 - 99,8 (sianlashdan qolgan eritmadagi qoldiq miqdori 0,02 - 0,03 g/m³, sianlash vaqtidagi konsentratsiyasi 0,03-0,05 g/m³); Ag (Ausorbsiyasida) 30-70; Su 10-20; Zn va Ni 15-30; Fe 2-10; SCN-ionlari 5-15; SN-ionlari 3-10.
Hisob kitoblarda sorbsiyada ajralishi quyidagicha, %:
Ag - 50; Su - 15; Zn i Ni -20; SCN- 10; CN- 5; Re - 3,38.
Sorbsiya natijalari 11-jadvalda keltirilgan.
To‘yingan anionitning tarkibi 12-jadvalda keltirilgan.
To‘yingan anionitdagi ON-ionlarining miqdorini anionit umumiy hajmidan 3,2 g-ekv/kg, ionitda yig‘ilgan 2,8132 g-ekv/kg miqdorning ayirmasidan iborat: 3,2 - 2,8132 = 0,3868 g-ekv/kg.
Bu to‘yingan anionitdagi OH^- ioni miqdoriga mos keladi – 16,50476 g-ekv/ch yoki 6,5756 g/kg (boshlang‘ich tarkibi12,087%).
Jadval№11. Sorbsiyali tanlab eritishda yig‘uvchi anionitning tarkibi.

Komponentlar	Miqdorni hisoblash W(m^3/ch) · S(g/m^3) · ε (kichik birlik)	Miqdor
		g/s	anionit g/kg
Au Ag Cu Zn Ni Fe SCN^- CN^- Jami	150(3,02-0,02) + 15,17 (ob.) 150 · 2,17 · 0,5 + 28,721 (ob.) 150·25,76·0,15 150·23,32·0,20 150·5,25·0,20 150 · 25,2 · 0,0338 150·14,81·0,10 150 · 200·0,05 -	465,17 191,471 579,60 699,60 157,50 127,875 222,15 1500,00 3943,366	11,01 4,511 13,656 16,484 3,711 3,013 5,234 35,344 93,003

Sorbsiyali tanlab eritishda bir vaqtda yuklanadigan anionit miqdorini, bo‘tana bilan anionitning aloqada bo‘lish davomiyligini orqali aniqlaymiz unga ko‘ra bir bosqichli sorbsiya uchun 60soat, to‘rt bosqichli sorbsiya uchun esa 4 · 60 = 240 soatni tashkil qiladi. Anionit oqimi 42,44 kg/s bo‘lganda, bir vaqtdagi yuklash miqdori Q_{yuk miq.} = 42,44 · 240=10185,6kg yoki 10,18 t, mutanosib ravishda shimilgan anionit 10,18 · 2,5 = 25,45m³ tashkil qiladi.
Jadval№12. To‘yingan anionit tarkibi va miqdori.

Ionlar	Kolichestvo				Hajmning taqsimlanishi, %.
	g/s	anionit g/kg	g-ekv/ch	anionit g-ekv/kg
Au(CN)2^- ; Ag(CN)2^- Cu(CN)3^2- Zn(CN)4^2- Ni(CN)4^2- Fe(CN)6^4- SCN^- CN^- OH^- Jami	639,167 293,760 1291,3488 1812,6636 436,59 485,0299 222,15 1500,00 280,5808 6961,290	15,005 6,9217 30,4276 42,481 10,2318 11,367 5,2062 35,1535 6,5756 163,3694	2,5659 1,7748 18,2471 21,4035 5,36714 9,15790 3,83017 57,6923 16,50476 136,54457	0,0604 0,0418 0,4299 0,50161 0,12578 0,21572 0,08976 0,35206 0,3868 2,20383	2,740 1,896 19,50 22,772 5,707 9,788 4,072 15,974 17,551 100,00

Jadval№13. Sorbsiyali tanlab eritishning material hisobi.

Maxsulot	Maxsulot miqdori, t/ch	Au, g/s	Ag, g/s
Kirish: Ruda NaCN eritmasi Oxak suti 10% NaCN ning aylanma eritmasi Shlamli yuvish suvi Regeneratsiya eritmasi 1 vaqtda yuklanadigan anionit Regeneratsiyalangan anionit Toza anionit Jami	100,0 150,0 2,5 0,43 0,45 1,63 10,18 0,043 0,001 265,234	450,0 - - 15,17 - - - 6,25 - 471,42	460,0 - - 28,72 - - - 2,08 - 490,80
Chiqish: Ruda NaCN eritmasi Regeneratsiya eritmasi 1 vaqtda yuklanadigan anionit To‘yingan anionit Bo‘tanadagi anionit (yoqotilgan ) Jami:	100,0 152,5 2,51 10,18 0,043 0,001 265,234	26 3,0 - - 442,27 0,15 471,42	46 252,00 - - 192,75 0,05 490,80

Sorbsiyali tanlab eritish natijasida anionitning bo‘tana bilan chiqindiga chiqib ketishi 10-20 g/t tashkil qiladi. Yoqotilishni 10g/t deb qabul qilsak, bunda umumiy yoqotilish 100 · 10 = 1000 g/ch, yoki 1 kg/ch tashkil qiladi. Yoqotilgan anionitdagi oltin va kumush miqdori regeneratsiyadan o‘tgan anionitdagi oltin va kumush miqdoriga tengdir: Au 0,15 g/kg va Ag 0,05 g/kg. Sorbsiyali tanlab eritishning material hisobi 13-jadvalda keltirilgan.

2.4.4. To’yingan anionitdan oltinni desorbsiyalash material balansini hisoblash.
Oltinni desorbsiyalash quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi: 1) cho’ktirish mashinasida to’yingan qatronlarni qum va shepalardan tozalash; 2) shlamlarni suv bilan yuvish; 3) NaCN eritmasi bilan mis va temirni desorbsiyalash; 4) NaCN eritmasini suv bilan yuvish; 5) ruxni, nikel va sianidni qatrondan H₂SO₄ bilan yuvish; 6) Tiomachevina eritmasining sorbsiyasi; 7) Oltin va kumushni tiomachevinaning sulfat kislotali eritmasi bilab desorbsiyalash; 8) Tiomachevina eritmasini suv bilan yuvish; 9) Rux va qo’shimchalarni NaOH bilan yuvish; 10) Ishqor eritmasidan yuvish; 11) Tiomachevinali oltin eritmasidan oltinni elektrolitik cho’ktirish.
Desorbsiyalash jarayonlarining material balansi sharoitlari sorbsiyalash jarayoni misoli kabi hisoblanadi. To’yingan anionitning miqdori 42,67 kg/soatni tashkil etadi. AM-2B ionitining miqdori 0.5 kg/l bo’lib uning hajmi V= 42,67:0,5=85,34 l/s. yoki 0,086m³/s. Anionitning namligini 50% deb qabul qilamiz, bunda suv yoxud eritmaning miqdori ham 0,086m³/s ni tashkil etadi.

1. 
   Cho’ktirish jarayoni bilan chepalarni tozalashning material hisobi.
   

Tushadi: 0,086m³/s anionit; anionit bilan eritma 0,086m³/s tushadi; setka osti suvi 3*0,086 = 0,258 m³/s. Jami 0,43 m³/s.
CHiqadi: 0,086m³/s anionit; suv anionit bilan 0,086m³/s; qum bilan chiqadigan suv 0,258 m³/s. Jami 0,43 m³/s.

2. 
   Shlamlarni suv bilan yuvish jarayoni material balansi.
   

Tushadi: 0,086m³/s anionit; suv anionit bilan 0,086m³/s tushadi; yuvish suvi 5*0,086 = 0,43m³/s. Jami 0,602 m³/s.
Chiqadi: 0,086m³/s anionit; suv anionit bilan 0,086m³/s; shlam bilan chiqadigan yuvish suvi 0,43 m³/s. Jami 0,602 m³/s.
Regeneratsiyalashning keyingi jarayonlari material balanslari jadvallarda keltirilgan.

















2.4.4. Asosiy dastgohni tanlash va hisoblash.
To’xtovsiz rejimda ishlovchi tanlab eritish jarayonini agitatorlar kaskadini hisoblaymiz.
Sorbsiyalash jarayonini olib borish uchun pachuklardan foydalanib, qayta ishlanadigan bo’tana hajmi yaxshi aralashishi uchun etarli vaqt bo’lishi lozim.
Hisob kitoblar uchun berilgan ma’lumotlar:

• 
  Yillik ishlab chiqarish unumdorligi Q_yil = 28000000 t/yil;Ruda zichligi 2,65g/sm³;
  
• 
  Eritmaning zichligi 1100kg/m³;
  
• 
  Munosabati Q:S=1,5:1;
  
• 
  Oltin miqdori 3,15 g/t.
  

1 Soatlik ishlab chiqarish unumdorligi qattiq massa bo’yicha quyidagi formulaga asosan:

Q_ch=Q_yil:(355 × 24)
Q_ch =28000000 : (355 × 24) = 3286,38 t/ch.
Tanlab eritishga keladigan soatlik ishlab chiqarish unumdorligi bo’tana oqimi bo’yicha quyidagi formulaga asosan: V = Q_s × [ +R× ]
V= 3286,38t × [ +1,5 × ] = 5652,6 m³/soat.
Agitator turini tanlash.
Tanlab eritish jarayoni davomiyligi ravno τ = 12 s. Tanlab eritish uchun umumiy hajmini hisoblaymiz:
V_a = V × τ
V_a = 5652,6 × 12 = 67831 m³
Hajmi 450 m³ bo’lgan pnevmatik agitatorni tanlaymiz. Agitatorlar soni quyidagi formuladan aniqlanadi:
T = V_a :V_agit
T= 67831 : 450 = 150 ta.
Pachukning asosiy geometric o’lchamlari.
N_kon = 0,5 × D × tgα, (8)
Pachukning umumiy hajmi quyidagicha aniqlanadi:
V_p = (7 × π × D² : 4) × ((N_rab – N_kon) + N_kon : 3) (9)
Agitator diametric quyidagi formuladan aniqlanadi:
D = (12 × V_p : (π × (3 × N_rab : D – tgα)))^1/3 (10)
Bunda: D— pachuk diametri, m;
V_p— pachuk hajmi, m³;
N_rab : D— pachuk diametrining balandlikka munosabati: 3 deb qabul qilamiz.
α—konussimon pachuk burchagi 45°.
D = 3,2 m
Pachukning ishchi balandligi:
N_ishchi = 7 × 3,2 = 22.4 m.
2. Sirkulyatordagi oqimning tezligi.
Suyuqlik oqimi tezligi (Wos), natijada zarrachlarning osilishi yuzaga keladi o’lchami 0.1-0.25mm, kattarog’I 0.6m/s. Qabul qilamiz W_os = 1 m/s.
Sirkulyatorda oqim tezligi W_os dan 2-3 marta yuqori. Bunda W_os = 1 m/s. sirkulyatordagi oqim tezligi W_s = 2 m/s.
3. Ma’lum t⁰ dagi bo’tana qovushqoqligi.
20 °S t⁰ dagi bo’tana qovushqoqligi.
(µ_p)_t = (µ_r)_t× (1 + 4,5 × φ) (11)
Bunda (µ_p)_t— bo’tana qovushqoqligi 20°S, mPa·s;
(µ_r)_t— suyuq fazada bo’tana qovushqoqligi 20°S, 1,66 mPa·s;
φ— koeffitsient, 0,301.
(µ_p)_t = 1,66 × (1 + 4,5 × 0,301) = 3,91 mPa·s;
4. Eritmada yirik zarrachalarning cho’kish tezligi.
Cho’kish tezligini aniqlash uchun Arximed va Reynolds kriteriyasini toppish lozim.
Kriteriya Arximed va Reynolds QUY.for.top-di.
Ar = d_t³ × g × ρ_r × (ρ_t– ρ_r) : µ_ρ² (12)
Bunda d—qattiq holat zarrasi dizmetri, 0,002 m deb olamiz;
Ρ_s— suyuqlik zichligi, kg/m³;
Ρ_q— qattiqlik zichligi, kg/m³;
µ_r—suyuq faza qovushqoqligi, mPa·S.
Ar = 18,79
Kriteriya Arximed va Reynolds QUY.for.top-di.
Re = Ar : (18 + 0,61 × Ar^0,5), (13)
Re = 0,91
Yirik zarrachalarning cho’kish tezligi .
W_os= (µ_r× Re) : (d_t × ρ_r) (14)
W_os= 6,8 × 10 ^-3 m/s
5. Sirkulyator diametri va uzunligi.
Sirkulyator diametri quyidagi formuladan aniqlanadi;
D_s = D × (W_n : (W_n + W_s))^0,5 (15)
D_s = 1,1 m
Sirkulyator uzunligi quyidagi formuladan aniqlanadi;
L_s = N_ra6 : 3 (16)
L_s = 9,6 : 3 = 3,2 m.
Sirkulyatorda sarflanadigan havo sarfi 0,03 m³/(m³·min). Qabul qilamiz.
2.4.5. Jarayonlar bo’ylab yordamcha dastgohlarni tanlash.
Yordamchi dastgohlar jadvalda ko’rsatilgan.

Dastgohning nomlanishi	Miqdori(ta.)	Dastgohning qisqacha tasniflanishi
1	2	3
Sgustitel s-50	2	Sgustitel diametri– 50 m; Markazining balandligi– 5 m; Umumiy hajmi – 6850 m^3; Elektr dvigitel quvvati – 7 kVt (2 ta.); Elektr dvigitelning aylanish soni–1480 ob/min;
Sgustitel s-100	4	Sgustitel diametri– 100 m; Markazining balandligi– 7 m; Umumiy hajmi – 12000 m^3; Elektr dvigitel quvvati – 7 kVt (2 ta.); Elektr dvigitelning aylanish soni–1480 ob/min;
Aylanma suv hovuzi	1	Hovuz hajmi–48 m^3
Texnik suv hovuzi	1	Hovuz hajmi –6 m^3
PAA tayyorlash chan	1	Hajmi – 26 m^3; Moщnost el. dvig. – 18,5 kVt; Chislo oborotov el. dvig. – 735 ob/min.
Nasos X50-32-125	1	Proizvoditelnost – 12,5 m^3/chas; Napor – 20m; Elektr dvigitel quvvati – 4 kVt; Elektr dvigitelning aylanish soni – 2900 ob/min.
Nasos KM-80-50-200	2	i/ch quvvati – 50 m^3/chas;bosim – 50 m; Elektr dvigitelning quvvati. – 15 kVt; quvvati – 3000 ob/min.
Chiqindi hovuzi	1	Hovuz ishchi hajmi – 55 m^3
Sianlashga ishqor berish o’lchagichi	1	Sarflanish shkalasi – 0…200 m^3/chas
Sianlash pachugi	40	Pachuk diametr – 6000 mm; Pachuk balandligi – 19900 mm; Pachuk hajmi – 450 m^3.
Oxak suti saqlanadigan pachuk	1	Pachuk diametr – 6000 mm; Pachuk balandligi – 12900 mm; Pachuk hajmi – 200 m^3.
Natriy sianid saqlanadigan bunker	1	Bunker hajmi –6 m^3
Suvni zarasizlantiradigan bunker	1	Diametr – 6000 mm; Balandlik – 12900 mm; Hajmi – 200 m^3.
Skrubber	1	Skrubber diametri– 1400 mm; Skrubber balandligi – 5000 mm.
Yuqori bosimli vintilyator s-6-28 №10	2	i/ch unumdorligi – 12000 m^3/chas; Elektr dvigitelning quvvati. – 45 kVt; Elektr dvigitelning aylanish soni –1500ay/min.
Sorbsiya pachugi	110	Pachuk diametri – 6000 mm; Pachuk balandligi – 22000 mm; Pachuk hajmi – 450 m^3.
Qatron bunkeri	2	Bunker hajmi – 1,5 m^3
Barabanli g’alvir 1500x3500	12	Quvur diametric – 1500 mm; Quvur uzunligi – 3500 mm; Elak yuzasi – 16.4 m^2; Elektr dv.quvvati. – 10 kVt; Elektr dv. Aylanish soni 1000 ay/min
Qatron dozatori	6	Hajmi –55 litr
Yuvish kalonnasi	1	Kalonna diametric – 1500 mm;Kalonna balandligi - 17000 mm; Kalonna hajmi - 25 m^3.
Kansentratsion stol SKO-1-7,5	1	Deka yuzasi – 7,5 m^2;Dekalar soni – 1 sht.; Dekalar chastotasi – 225..350 min^-1;Dekaning qiyaligi – 2^0…8^0;Deka yurishlar soni – 2…20 mm; Elektr dv/quvvati - 2,2 kVt.
Yuvish kalonnasi	1	Kalonna dizmetri – 1500 mm; Kalonna balandligi – 17000 mm; Kalonna hajmi - 25 m^3.
To’yingan qatron bunkeri	2	Bunker hajmi –6 m^3
Titrama ta’minlagich IV-23	1	Elektro dvigatel quvvati –2,8 kVt
Qumli konteyner	2	Konteyner hajmi – 1 m^3
Scrubber tarelkali	3	Scrubber diametric – 1400 mm; Scrubber balandligi – 5000 mm.
Yuqori bosimli vintilyator S-6-28 №10	6	i/ch unumdorlik– 12000 m^3/chas; el.dv.quvvati. – 55 kVt; el.dv.aylanish soni – 1470 ay/min.
Vintilyator	2	I/ch unumdorliGI –12000 m^3/soat

3. Hayot faoliyati xavfsizligi qismi.

3.1. Mehnat muxofazasi loyihalash yechimi.
Bu bo’limda loyihalash yechimlarining kompleks tadbirlari ishlab chiqilgan bo’lib unda insonlar uchun qulay sharoitlar va ekologik toza sanoatni va atrof muhitni muxofaza qilishni o’z ichiga oladi.
3.1.1 Zavod binosini hajmini rejalashtirish yechimi.
Ishlab chiqarish korxonalari sanitariya talablariga mos keladigan rejalashtirilgan sex tarkibi , unda chiqadigan zaharli va zarali chiqindilarning atrof muhitga ta’siri va shu zonada sanitariya himoya zonasi hajmi ishlab chiqilishi lozim, maydon o’lchami 1000m(1 sinf) tashkil qiladi.
Sanitariya – himoya maydoni 2000m bo’lsa sanitariya me’yorlariga mos keladi.
Zavod joylashishi bo’yicha aholi yashash joyiga nisbatan shamaolga qarshi joylashgan.
Ishchi joydan ovqatlanish joyigacha bo’lgan joygacha 500m dan oshmaydi va tanffus 1 soatni t/q.
Ishchi yuza po’lat plitalar bilan qoplangan, yordamchi ishchi maydonlar ham po’lat listlardan qoplama qilingan. Ishchi maydon poldan 0.6m balandlikda joylasggan, zinapoya, lyuklar, konveyerlar, o’tish ko’priklari 1.2m balandlikda joylashgan. Pollar tozalash va yuvish uchun tekis va ravon bo’lishi lozim.
Vaqti-vaqti bilan ishchilar dam olishi uchun dam olish joyi bo’lishi lozim, ish joyiga yaqin joyi 50m.
Sex rejasiga asosan har bir ishchiga 9 m² , hajm 20 m³, bino hajmi maydoni 2720 m². Bu esa barcha sanitariya me’yorlariga mos kelishini ko’rsatadi.