1. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o’tish va uning rivojlanishi

Yalpi xarajatlar (TC - Total cost) - qisqa muddatli oraliqda ma’lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan o‘zgarmas va o‘zgaruvchan xarajatlarning yig‘indisiga teng:
TC=FC+VC(Q)
bu yerda FC - o‘zgarmas xarajat, VC(Q) - o‘zgaruvchan xarajat.
Yalpi doimiy xarajatlar (TFC – total fixed cost) – barcha doimiy ishlab chiqarish omillariga bo‘lgan yalpi xarajatlar.


TFC = p₁q₁+p₂q₂+...+p_nq_n
p₁,p_2, p_{n -} doimiy ishlab chiqarish omillarining narxlari,
q_1, q_2, q_{n -} doimiy ishlab chiqarish omillarining soni.
Yalpi o‘zgaruvchan xarajatlar (TVC – total variable cost) – barcha o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillariga bo‘lgan yalpi xarajatlar.


TVC = p₁q₁+p₂q₂+...+p_nq_n
p₁,p_2, p_{n -} o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillarining narxlari,
q_1, q_2, q_{n -} o‘zgaruvchan ishlab chiqarish omillarining soni.


TC = TFC+TVC
Chekli xarajatlar (MC - Marginal cost) – firma bir-birlik qo‘shimcha ishlab chiqarish xajmi ortirishi evaziga qiladigan xarajati.


MC = d TC/ dQ = TC’(Q)= TVC’(Q)


O‘rtacha yalpi xarajatlar (ATC - Average total cost) - yalpi xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlash mumkin:


ATC = TC/Q,
ATC = AFC+ AVC=(FC+VC)/Q


O‘rtacha doimiy xarajatlar (AFC – Average fixed cost) - yalpi doimiy xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlash mumkin:
AFC = TFC/Q
O‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar (AVC – Average variable cost) - yalpi o‘zgaruvchan xarajatni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish yo‘li bilan aniqlash mumkin:


AVC = TVC/Q
Qisqa muddatli ishlab chiqarish sharoitida AVC=P bo‘lsa, firma ma’lum muddat ishlab chiqarishni davom ettirishi hamda kutilgan foydani olishi mumkin, chunki u nafaqat o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar balki hamma xarajatlarni qoplay oladi. Agar AVC>P bo‘lsa firma tarmoqdan chiqib ketishga majbur bo‘ladi, agar AVC

Xulosa

1. 
   Tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning ‘aydo bo’lishi ijtimoiy mehnat taqsimotining hamda xususiy mulk kelib chiqib, ishlab chiqaruvchilar alohidalashuvining rivojlanishi bilan bog’liq.
   
2. 
   Tovarning nafliligi va qiymati inson mehnati bilan yaratiladi, faqat birinchisi aniq mehnat mahsuli, ikkinchisi abstrakt mehnat.
   
3. 
   Qiymat mehnatning ijtimoiy xossasi bo’lib, unda tabiat ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo’qdir. Qiymatning asosida odamlar bir-birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar mehnati singari o’zining ijtimoiy xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko’rsatadi.
   
4. 
   Tovar qiymatini aniqlash borasida iqtisodiyot nazariyasida ikki xil yondoshuv bor: qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasi. Birinchisi tovar qiymatini unda mujassamlashgan ijtimoiy zaruriy mehnat tashkil qiladi desa, ikkinchisi tovarning qiymatini uning nafliligi, ayniqsa keyingi qo’shilgan tovar nafliligi belgilab beradi, deb ko’rsatadi.
   
5. 
   Tovarlarni ayirboshlash jarayonining uzoq vaqt rivojlanishi natijasida umumiy ekvivalent vazifasini bajaruvchi, boshqa hamma tovarlarni ayirboshlash mumkin bo’lgan alohida tovar ‘ul sifatida ajralib chiqadi.
   
6. 
   ‘ul o’zining rivojlanish tarixida quyidagi bosqichlarni bosib o’tdi: tovar ‘ullar (‘ul o’rnini har xil mahsulotlar bosgan); to’la qiymatga ega ‘ullar (oltin yoki kumush); to’la qiymatga ega bo’lmagan ‘ullar (qog’oz ‘ullar, oddiy metall tangalar); kredit ‘ullar (veksel, banknot, chek, kredit kartochka).
   

Natural xo’jalik sharoitida boylik to’’lash, jamg’arish mahsulot jamg’arish shaklida amalga oshirilgan. Tovar xo’jaligining rivojlanishi boylik jamg’arishning ‘ul jamg’arish shaklini keltirib chiqaradi. Tovarlarni cheklanmagan miqdorda saqlab bo’lmaydi, ‘ulni istagan miqdorda saqlash mumkin.
Tovar xo’jaligi taraqqiyotining dastlabki davrlarida ‘ul jamg’arish uni muomaladan chiqarib olish yo’li bilan amalga oshirilgan. Keyinchalik foyda ketidan quvish hukmron ahamiyat kasb etib, bo’sh yotgan ‘ul foyda keltirmasligi sababli ‘ul egalari uni harakatga solishga, uni foydali joyda ishlatish yo’lini to’ishga intildilar.
Shuning uchun ‘ul saqlash uchun banklarga qo’yiladi. Banklar esa, ularni bir joyga to’’lab, kredit vositasida foydalanadi.
Boylik to’’lash vositasini faqat oltin tangalar emas, balki ‘ul materiallari, oltin buyumlar va boshqalar ham uynay oladi.
Tovarlar nasiyaga to’lov muddati kechiktirib sotilganda, ‘ul to’lov vositasini bajaradi. Xaridorlar tovarning ‘ulini to’lov muddati kelgandan keyingina to’laydi. ‘ulning to’lov vositasi sifatida vazifasi tovar muomalasi doirasi bilan cheklanmaydi. ‘ul qarz berilganda, renta va soliqlarni to’lashda ham to’lov vositasi vazifasini bajaradi. Nima uchun tovarni sotish bilan unga haq to’lash o’rtasidagi vaqt jihatidan ajralish ‘ayla bo’ladi? Aniq vaziyatlar turlicha bo’lishi mumkin. Buning eng tub sababi ishlab chiqarish stikllarining turlicha davom etishidir. Masalan, qishloq xo’jaligida hosil bir yilda bir marta yig’ib olinadi. Lekin dehqonga butun yil mobaynida tovar kerak bo’ladi. Sotishning kredit formasi keskin murakkablashib, sustlashib ketgan bo’lar edi. ‘ulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasi bu xil qiyinchiliklarni bartaraf etishga va bu bilan xo’jalik oborotini tezlashtirishga imkon beradi. Shunday qilib, qog’oz ‘ullar, veksel va banknotlar – ‘ulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasidan kelib chiqdi.
Veksel oboroti negizida (veksel–qarz majburiyati degani) emissioner bank tomonidan chiqariladigan va uning obro’si bilan quvvatlanib turiladigan kredit ‘ullar vujudga keladi. Kredit ‘ullar qog’oz ‘ullar bilan qo’shilib, tovar muomalasiga xizmat qila boshlaydi. Bu bilan oltinni ‘ul muomalasidan siqib chiqarish yo’lida yana bir qadam qo’yiladi.
Kreditning va kredit tizimi rivojlanishi bilan ‘ulning to’lov vositasi sifatida qo’llanish sohasi ancha kengaydi, kredit ‘ullarning ‘aydo bo’lishiga olib keladi. Bir kishi tomonidan boshqa kishiga beriladigan kredit qarz majburiyatini, vekselni keltirib chiqaradi. Biroq veksellar muomalasi cheklangan, chunki ularga xususiy shaxslar kafolat beradi. Shu tufayli ‘uxtaroq kafolatga ob’ektiv zarurat kelib chiqadi, buning orqasida banknot ‘aydo bo’ladi. Banknot xususiy shaxsning vekseli o’rniga bank tomonidan berildigan vekseldir. Shunday qilib, banknot ‘ulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasidan kelib chiqadi. Banknotlar bilan bir qatorda muomalaning kredit qurollaridan yani bir turi–cheklar ishtirok etadilar. Chek omonat egasi tomonidan o’z hisobidagi ‘uldan chekda ko’rsatilgan shaxsga berish to’g’risida bankka yozilgan buyruqlardir.
Kredit munosabatlarining rivojlanishi naqd ‘ul ishlatmasdan qarz majburiyatlarini o’zaro bir–biriga o’tkazish yo’li bilan qarzlarni uzishga imkon beradi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda hisob–kitoblar oltin bilan ta’minlanmagan milliy valyutalarda (dollar, marka, iena va h.k.) amalga oshiriladi.
Bugungi kunda zamonaviy, ya’ni qog’oz-kredit ‘ullarning iqtisodiy mazmuni va tabiati to’g’risida so’z yuritilganda, g’arb iqtisodiy adabiyotlarida qog’oz ‘ulning tovar emasligi qat’iy ta’kidlanadi. Bunda ayrim iqtisodchilar ‘ulning tabiatini uning likvidligi, boshqa birlari esa uning dekret ‘ul, ya’ni qonun tomonidan mustahkamlanganligi orqali belgilaydilar.