|
Ómir iskerligi – bul insaniniń kúnlik iskerligi, dem-aliw hám jasaw tárzi.
Insan ómiri jarayonida oni orap turǵan barliq ortalqq menen úzliksiz bÓlek boladi hám sol menen birge hár doim oni orap turǵan ortaliqqa baylanisli bolip kelgen hám sonday qalaberedi. Insan soniń ushin hám ózin orap turǵan qorshaǵan ortaliq esabna aziq-awqat, hawa , suw, dem aliw ushin zárúr materiyalliq nárseler hám basqalarǵa bolǵan zárúrlikti qanatlandiradi.
Qorshaǵan ortaliq –insan orap turǵan ortaliq bolip, insanniń hayaat faoliyatiga, oniń sawliǵi hám násilge tuwridan tuwri, birden urinma yoki masofadan tasir etiw qobiliyatli omillarning (fizikaliq, ximiyaliq, biologik, informatsion, ijtimoiy) shartli yiǵindisidir.
Insan ham qorshaǵan-ortalqqka úzliksiz óz-ara tásirinde bolqp, bárqullak háreketdegi «Insan – qorshaǵan ortaliq» sistemasqinda tásir etedi. Dúnyaniń evolyotson protses bul sistemaniń shólkemi etiwshiler úzliksiz ózgerip bardi.. Isan mukammallashdi, jer shariniń xalqi hám oniń oqimi ósedi, jámiyettiń sotsiyal tiykari ózgeredi. Korshaǵan ortali ózgeredi: insan ózlestirilgen jer júzi hám jer ast hududi úlkeyedi tábiyaat ortaliq insan jámiyettiń asip baratirǵan tásiri bastan keshirilmekte insan taman jaratilǵan xojaliq, qala hám islep shiǵariu ortaliq payda boladi.
Tábiyiy ortaliq ózi jeterli bolip, insan ishtirokisiz mustaqil mavjud bola aladi ham rawajlana aladi. Insan tárepinen jaratqlǵan bárshe barliq ortaliq rawajlana almaydi ham olar payda bolatuǵin sóng eskirishga va emirilishga mahkum.
Insan óziniń dáslepki rawajlandiriw basqishinda tábiy qorshaǵan ortalqiq menen óz-ara uyǵun háreket qiladi. Qorshaǵan ortaliq tiykarǵi biosfera, jer asti, gallakktika hám sheksiz keńistlikten dúzilgen.
Biosfera-bárshe turdegi organizmlar, jumladan insan jasaw múmkin bolǵan qorshaǵan ortaliq bolip, bul murakkab tuzilishdagi er sharining muhim qobiǵidir. Biosfera bir nesha millyard jqllar dawaminda rawajlanǵan. Zamanagoy alimlar biosfera zatlardi planeta boyinsha planeta boyinsha háreketi táminlewshi yaki global ekosestema sipati qarasadi. Házirgi erada ómir jer qatlamlariniń joqari (litosfera) bóliminde, jerdiń tómengi hawa (atmosfera) qabiǵi hám jer shariniń suw qabiǵi (gidirosfera) da tarqalǵan. Bul sol menen izohlanadı, litosferada jer asti suwlari hám taw shókpelerinde shuqirliqti astenlik penen kóbeyip barawi menen háreket hám artip 2 km den 16 km shuqirliqta100oS hám joqairi (vulkannıń iskerlik zonasında 200 den 1500oS she)ni quraydı.
Jer júzinde ómirdiń kontsentratsiyasi hám iskerlini eń joqari.
Insan evolyutsiyasi jarayonida óziniń aziq-awqat, materiyalliq bayliq, iqlim hám hawa-rayi tásirinen qorǵaw, ózine qolayliqti asiriw boyinsha ehtiyojlarini samaraliroq qanatlandiriwǵa intilib tabiy ortaliqa birinshi orinǵa biosfera toqtawsiz óz tásirin ótkeredi. Bul maqsetke erisiw ushin bul beosfera bir bólegi texnosfera bánd etken joyǵa aylanadi.
Texnosfera - ótmishte beosferaǵa taalluqli bolǵan keyinshelik insanlardiń óziniń materiyaliq hám sotsiyal ekonomikaliq ehtiyojlarini jánede jaqsilaw maqsetinde tuwridan tuwri yaki sirttan texnik qural menen tásir etken hududdir.
Texnosfera insanlar texnik qurallar járdeminde jaratilǵan qalalar, qórǵanlar, awil aymaq punktlari, sanaat hám kárxanalar zonasi bánd etken rayonlar esaplanadi.
Insan ómir iskerligi protsessi nafaqat ortaliq penen bálki sociyal ortaliq dep ataliwishi adamlar menen ham úzliksiz bólek boladi. Insanniń sociayal ortaliq menen baylanisi tuwiliwi dawam etiwi, bilim, tájriybelerin almastiriw, óziniń mádeniy arini qanatlandiriw, intelektuwal qobiliyatlarni asiriwda paydalaniladi.
Zamanagoy indistrial jámiyetke insan qorshaǵan ortaliq komponentlari (biosfera, texnosfera hám sotsial ortaliq) menen óz-ara tásirinde boladi. Yaǵniy insan tábiy qorshaǵan ortaliqa úzliksiz tásir etse, óz náwbetinde biosfera hám insanniń mútájligin keltirip shiǵarip oniń úzliksiz jismoniy hám aqliy faoliyatining mahsuli bolǵan texnosfera hám sotsiyal ortaliq hám insanǵa tuwridan tuwri yaki sirttan bárqulla tásir etedi. Joqarida dizimge alinǵan tiykarǵi tómendegishe juwmaq shiǵariw múmkin:
1. Zamanagoy insan oni orap turǵan qorshaǵan ortaliq tashkil etuvchilari yáni, tabiiy, texnogen (texnosfera) hám sotsal ortaliq menen úzliksiz óz-ara tásirde boladi;
2. XIX ásir aqirinan baslap hám XX ásir dawaminda texnosfera hám sotsal ortaliq úzliksiz rawajlanmaqta, onda sol tarawinda insan iskerligi arqali ózgertilgen ulushlarni asip baratilǵanliǵi belgisi;
3. Texnosferani rawajlaniwi tábiy ortaliq ózgertiw esabinda ámelge aspaqta.
Zamanagoy duniyada insanlardiń sotsial jaǵdayin jaqsilaw menen birge olardiń tinishliǵina, den sawliǵina hám miyneti qáwipsizligi qawip salatuǵin omillar sani hám artip barmaqta. Málim sharoitda olardiń insanlardiń ruwxiy jaǵdayina, organizmi sawliǵina keri tásirin kórsetiwi hámmege málim. Sol sebepli insanlardi nafaqat olardiń aqliy yaki jismoniy miynet iskerligi dawaminda bálki, jasaw orinlari, jolda hám bárshe jaǵdaylarda qawipsizlikti, jaqsi kayfiyatini, miynet qobiliyati hám is unumdorligini táminlew, sawliǵi haqqinda qayǵiriw máseleleri ijobiy qabil etiw júdá dolzarb máseleleriniń biri.
Qayt qilinǵan máseleleri ijobiy hal etiwde ómir iskerligi qáwipsizligi pániniń orni, oniń tyooriyaliq maǵliwmatlari menen bolajaq mutaxassislarni qollaniw jaǵdaylari sotsial ómirge múmkin qadar ijobiy hal járdem beredi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
