1. Millat va millatlararo munosabatlarga doir tushunchalar. Mustaqillik davrida millatlararo totuvlikning ta’minlanishi

2.Mustaqillik davrida millatlararo totuvlikning ta’minlanishi, milliy–madaniy markazlarning shakllanishi va rivojlanishi.

О‘zbekiston о‘zining kо‘p asrlik tarixida qadim-qadimdan kо‘pmillatli va kо‘pkonfessiyali mamlakat bо‘lib kelgan va shunday bо‘lib qolmoqda. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov ta’kidlaganidek, “Turli millat va dinga mansub millionlab kishilar о‘z taqdirlarini va kelajaklarini О‘zbekiston bilan bog‘lab, bu qadimiy saxiy zaminda tinch-totuv yashamoqdalar” . Bizga ma’lumki, kо‘pmillatli demokratik jamiyatda kо‘pincha millatlararo munosabatlar davlat siyosatining asosiy komponenti sifatida namoyon bо‘ladi.

О‘zining tarkibi va mazmuni jihatidan xilma-xil xalqlar birligidan tashkil topgan bizning jamiyatimizda millatlararo totuvlikni saqlashga alohida e’tibor berib kelinmoqda. О‘zbekistonning boyliklari kо‘p, lekin bizning eng katta boyligimiz, eng katta qadriyatimiz, bu – jamiyatimizda hukm surayotgan tinchlik, millatlararo dо‘stlik va hamjihatlikdir . Shu nuqtai nazardan qaraganda, bugungi kundagi yana bir muhim vazifa mamlakatimizda millatlararo va konfessilararo totuvlik g‘oyasining doimiy ustuvor bо‘lishini ta’minlash bilan bog‘liq. Bunda insonparvar, adolatli, huquqiy jamiyat qurishni о‘z oldiga maqsad qilib qо‘ygan mamlakatimiz aholisi ongida har bir millatning о‘z milliy madaniyati borligini, har bir etnos, etnik guruh dunyoda yagona ekanini, ularga nisbatan hurmat bilan munosabatda bо‘lish, zinhor birini boshqasidan ustun qо‘yish mumkin emasligini nazardan qochirmaslik nihoyatda muhim hisoblanadi.
Hozirgi global о‘zgarishlar sharotida dunyoning qaysi bir nuqtasiga nazar tashlamaylik, iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy-siyosiy barqarorlikning milliy va millatlararo munosabatlarga bog‘liqligi va aloqadorligini kо‘ramiz. Shu boisdan bugungi kunda respublikamizdagi mavjud millatlararo totuvlikni saqlab qolish va yanada rivojlantirish, mazkur jarayonga salbiy ta’sir etuvchi omillarni bartaraf etishga doir amaliy chora-tadbirlarni tizimli ravishda amalga oshirish hamda takomillashtirib borish zaruriyati ortib bormoqda. Bunda respublikamizdagi etnik guruhlarning samarali faoliyatiga keng imkoniyatlar yaratish bilan bir qatorda, mazkur jarayonga globallashuvning ta’sirini ham e’tibordan soqit qilmaslik lozim. Zero, bugungi kunda nafaqat global tarmoqlarda balki xorijiy OAVda ham Markaziy Osiyo mintaqasidagi millatlararo munosabatlarni о‘zgacha talqin qilish holatlari ham uchrab turibdi. Bu axborot xurujining asosan tashqi siyosiy kuchlarning buyurtmasi bilan amalga oshirilayotgani hamda mintaqadagi millatlararo munosabatlarni keskinlashtirishga yо‘naltirilayotgani mazkur masalaga alohida e’tibor qaratishni taqozo etadi. Chunki Markaziy Osiyo mintaqasida yashab kelayotgan xalqlar о‘rtasida hech qachon о‘zlariga tegishli hududning jо‘g‘rofiy о‘rni borasida norozilik kayfiyati tug‘ilmagan. Mahalliy xalqlarning asosiy qismini tarixan о‘zlariga tegishli hududlarda yashab kelgan bо‘lsa, ularning ma’lum qismi chegaralash natijasida tarixiy vatanlarining ma’muriy chegarasidan tashqarida qolib ketgan. О‘zbekiston atrofidagi deyarli barcha chegara xududlarida turli millatga mansub mahalliy xalqlar birgalikda istiqomat qilib kelmoqda.
Fuqarolik jamiyati shakllanib borayotgan О‘zbekistonda millatlararo totuvlik va bag‘rikenglikni ta’minlash va rivojlantirishda quyidagi omillarga e’tibor qaratish lozim.
Birinchidan, millatlararo munosabatlarni ijtimoiy taraqqiyot nuqtai nazaridan hal etish jahon xalqlarining, ayniqsa polietnik davlatlarning global muammolardan biridir. Angliyada Olster, Fransiyada Korsika, Ispaniyada Kataloniya, Italiyada Janubiy Tiroliya, Belgiyada Flamandiya, Xitoyda Uyg‘ur avtonom tumani va Tibet, Bolgariyada turklar, Turkiyada kurdlar, Ukrainada Donetsk hamda Lugansk milliy nizolarga, ijtimoiy etnik tо‘qnashuvlarga sabab bо‘lib keladi. Sobiq SSSR va sotsialistik lagerning tarqalishi bilan uning о‘rnida paydo bо‘lgan mustaqil davlatlarda, ayniqsa Yugoslaviya, Ruminiya, Vengriya, Chexoslovakiya, Ukraina, Qirg‘iziston, Gruziyada millatlararo tо‘qnashuvlar avj oldi. Hattoki, eng rivojlangan AQShdek davlatda ham milliy-etnik muammolar mutlaq hal etilmagan. О‘z navbatida bugungi kunda global о‘zgarishlar sharotida yuzaga kelayotgan imkoniyatlardan foydalanishda turli davlatlar о‘rtasida keskin tafovutlar ham uchrab turibdi. Mazkur jarayon, avvalo, qudratli davlatlarga о‘z geosiyosiy manfaatlarini qondirishda ulkan afzalliklarni yuzaga keltirmoqda. Bunday geosiyosiy manfaatlar esa iqtisodiy tafovutlarning kuchayishiga, nisbatan kam rivojlangan davlatlarning iqtisodiy jihatdan qudratli mamlakatlar tamonidan iqtisodiy asoratga solishiga omil bо‘lmoqda. Oqibatda mazkur tendensiyadan norozilik kayfiyati millatlararo munosabatlar sovuqlashishiga ham olib kelmoqda. О‘z navbatida iqtisodiy jihatdan qudratli millatlarning iqtisodiy dastaklar hamda OAV yordamida о‘z qadriyatlar tizimini о‘zga millatlar turmush tarziga singdirishga urinayotganligi, tabiiy ravishda, norozilik kayfiyatlarining, mazkur millat vakillariga nisbatan salbiy munosabatning shakllanishiga zamin yaratib bermoqda.
Ikkinchidan, bugungi global taraqqiyot migratsion jarayonlarni kuchayishiga ham olib kelmoqda. Natijada, dunyo davlatlari tobora kо‘pmillatli xarakter kasb etib bormoqda. Mazkur tendensiya, о‘z navbatida, jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar tizimi murakkablashuviga, milliy munosabatlarda yangidan yangi muammolarning yuzaga chiqishiga olib kelmoqda. Shuningdek, muayyan mamlakatlarda chet elliklarning haddan tashqari kо‘payib ketishiga qarshi titul millatlarda о‘z ustunligini saqlab qolish uchun favqulodda choralar qо‘llash da’vatlari, millatchilik kayfiyatlarini kuchayishi kuzatilmoqda. YA’ni, global etnik munosabatlar tizimidagi uyg‘unlashuv «bir xil odatlar, umumiy prinsiplar bо‘yicha yashash, umumiy qadriyatlarga asoslanish, bir xil an’analarga va axloq normalariga bо‘ysunish, qoidalarni birxillashtirishga intilish» muayyan millatlarning milliy turmush tarzi, milliy ma’naviyatlarining yemirilishiga olib kelmoqda. Ushbu vaziyatda milliy о‘zlikni saqlash instinkti, kо‘p hollarda, milliy mahdudlikka, о‘zga qadriyatlar tizimini yoppasiga, kо‘r-kо‘rona inkor etilishiga yoki milliy nigilizm kuchayishiga ham sabab bо‘lmoqda.
Uchinchidan, millatlararo munosabatlarda о‘zaro totuvlik va barqarorlikni mustahkamlash mamlakatimizning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy taraqiyotiga xizmat qiladigan g‘oyat muhim omildir. Zero, jamiyat tomonidan uning parchalanishi va beqarorlashuvi uchun kuchli omil sifatida yuzaga keladigan millatlararo manfaatlarning tо‘qnashuviga olib keladi. Millatlararo munosabatlardagi о‘zaro tenglik, samimiylikka asoslangan totuvlik va diniy konfessiyalar о‘rtasidagi bag‘rikenglik taraqqiyotimizning muhim omillaridan biri ekanligi xalqimiz ongi va qarashlarida shakllangan hamda hayotimizning real amaliyotiga aylanayotgan bir sharoitda davlat va fuqarolik jamiyati institutlarining imkoniyatlaridan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Tо‘rtinchidan, XX asr oxirlarida sobiq Sovet tuzuminingmilliy masalabо‘yicha olib borgan siyosatidagi xatolar, milliy manfaatlar borasidagi nohaqliklar oqibatida yuzaga kelgan parokandalik, turli Respublikalar singari mamlakatimizda ham sodir bо‘layotgan edi. Lekin, О‘zbekistoning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov boshchiligidagi hukumatrahbariyati olib borgan oqilona siyosat oqibatida tog‘li Qorabog‘, Gruziya singarihududlarda sodir bо‘lgan voqealar О‘zbekistonda bо‘lib о‘tmadi. Bugungi kunda О‘zbekistonda 130 dan ziyod millat va elat yashaydi. Bular esa birgalikda О‘zbekiston xalqini tashkil etadi. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot qurish yо‘lida borayotgan ekanmiz, millatlar orasida totuvlikni maqsadli yо‘lga qо‘yishimiz darkor.
Beshinchidan, mustaqillik yillarida О‘zbekistonda yashovchi xalqlar, millatlar va elatlarda о‘zligini anglash, о‘zining etnomadaniyatini rivojlantirish, jahon xalqlari bilan integratsiyaga kirishib yashash imkoniyati paydo bо‘ldi.
О‘zbekistonda milliy davlatchilikni rivojlantirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirish borasida chuqur ijtimoiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Qisqa vaqt ichida mamlakatda millatlararo munosabatlarni mustahkamlash, milliy о‘zlikni anglashni rivojlantirish uchun sog‘lom siyosiy muhit shakllandi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, kо‘pmillatli demokratik jamiyatda kо‘pincha millatlararo munosabatlar davlat siyosatining asosiy komponenti sifatida namoyon bо‘ladi. Milliy etnik jarayonlarning qulay rivoji jamiyat taraqqiyotining asosini tashkil etar ekan, har qanday mavjud tizimdagi rasmiy siyosat etnik barqarorlikning ta’minlanishi uchun yо‘naltirilgan bо‘lishi lozim. Chunki etnik barqarorlik siyosiy muvozanatning saqlanishida muhim о‘rin tutsa, siyosiy barqarorlik esa iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy va ma’naviy taraqqiyotning kafolatidir. О‘zbekistoning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda, «Kо‘p millatli va kо‘p tilli mamlakatlarda о‘z davlatlariga nom bergan asosiy millat bilan bu mamlakatlarda istiqomat qiluvchi etnik ozchilik о‘rtasidagi о‘zaro munosabatlar ichki siyosiy barqarorlik va milliy xavfsizlikning hal qiluvchi shartlaridan biri bо‘lib qolmoqda». Inson huquqlari va uning qadr-qimmati yetakchi о‘rinda turgan demokratik davlatda millatlararo munosabatlar barqaror rivojlanadi. Millatlararo munosabatlar negizida esa har bir millatning о‘zaro aloqalari jamiyatning etnik rivojini ta’minlaydi.
Millatlararo totuvlik – milliy bosh g‘oyamizning asosiy tamoyili. Millatlararo totuvlik g‘oyasi-milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biri bо‘lib, mamlakatimizda istiqomat qilib kelayotgan barcha etnik vakillari bilan, avvalambor, о‘zbek millati va shu bilan birga о‘zlarining о‘rtasida kо‘p yillarga mо‘ljallangan ezgulik, ishonchlilik, dо‘stonalik, yakdillik, qarindoshlik, ma’naviy-axloqiy va mafkuraviy yaqinlik va birdamlik, murosalilik va boshqa insoniylik munosabatlari mavjudligini va kelajakda ham u yanada kamol topishini ifodalaydi. Bir jamiyatda yashab, yagona maqsad yо‘lida mehnat qilayotgan turli millat va elatlarga mansub bо‘lgan kishilar о‘rtasida о‘zaro hurmat, dо‘stlik va hamjihatlik kabi munosabatlarning mavjudligini va shunday munosabatlarni qaror toptirish, mustahkamlashga qaratilgan fikr – millatlararo totuvlik g‘oyasining mazmun-mohiyatining muhim jihatini tashkil qiladi. Bu g‘oya bо‘yicha, milliy g‘oyaviy va amaliy hamjihatlik ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim omillaridan biridir. Diyorimizda asrlar davomida istiqomat qilib kelgan millat va elat vakillari о‘rtasida milliy adovat kuzatilmaganligi, bu g‘oyaning bir muhim tarixiy ildizidir.
Millatlararo totuvlik g‘oyasining mazmun-mohiyati, uning jamiyatimiz hayotida tutgan о‘rni va ahamiyatini tо‘g‘ri anglash uchun, Markaziy Osiyo xalqlarining kamida uch ming yillik madaniy va ma’naviy tarixini yaxshi bilishimiz talab qilinadi. Shuni yaxshi anglashimiz kerakki, hozir bu g‘oya jamiyatimizning barcha jabha va sohalarida uzul-kesil amal qilib kelishi tasodifiy bir hol emas, balki u zaruriy hodisa sifatida xalqimizning ongi va qalbida yetishib, shakllanib, uning hayotida ming bor marta sinovlardan о‘tib, duri-gavhardek baholanib va ma’qullanib kelgan.
Quyidagi fikrlarda biz bu о‘zlikning ayrim muhim jihatlarini yoki boshqacha aytganda, millatlararo totuvlik g‘oyasining tarixiy ildizlarini qisqa kо‘rsatib о‘tamiz, ya’ni:
a) Markaziy Osiyo hududida azaldan istiqomat qilib kelayotgan barcha millat va elatlar bir necha ming yillar davomida asosan bitta davlat miqyosida yonma-yon turib va birgalikda hayot uchun kurashib kelgan;
b) ularni faqat uzoq yо‘llar va yо‘l azoblari ajratib turgan bо‘lsada, biroq ularning iqtisodiy, siyosiy, madaniy-ma’naviy aloqalari va bir-biriga bо‘lgan turli xildagi о‘zaro ijobiy ta’sirlari tinimsiz davom etgan;
v) bu xalqlar ming-ming yillar davomida umumiy bosqinchilar tomonidan ularga о‘tkazilgan sitam va azob-uqubatlarni birgalikda baham kо‘rgan, birgalikda kurashib ozodlikka erishishga muvaffaq bо‘lganlar;
g) Markaziy Osiyoda joylashgan respublikalarning har biridagi kо‘pdan-kо‘p yoki deyarli barcha qishloq va shaharlarida turli millat va elat vakillari bir-birlari bilan yon qо‘shni va jon qо‘shni, bir jon va bir tan bо‘lib qudo-anda, tog‘ali-jiyan, yoru birodar va boshqa turdagi yaqinliklar о‘rnatilgani holda yashab kelganlar.
Qadimdan beri Markaziy Osiyo hududida yashab kelayotgan barcha millat va elatlarning madaniy-ma’naviy birligi nihoyatda mustahkam va uning tarixiy tomirlari о‘ta chuqurdir. Bu birlik shu qadar boy mazmunga egaki, uni tо‘laligicha kо‘rsatish uchun, bir nechta kitoblar yozishga tо‘g‘ri keladi. Biz bu birlikning eng umumiy va muhim tomonlariga e’tibor beramiz.
Yuqorida kо‘rsatilgan millat va elatlarning birligi quyidagilarda о‘z ifodasini topgan, ya’ni:
-bir qismi qon-qarindosh bо‘lib ketganligida;
-tillari bir-biri hisobiga boyib borib juda ham yaqinlashib borganligida;
-urf-odatlari, udumlari, marosimlari, taomillari, yurish-turishlari, hayot tarzi va boshqalari ham juda о‘xshash bо‘lib ketganligida. Shu tufayli aytish mumkinki, ular uchun О‘zbekiston nafaqat hududiy, iqtisodiy va siyosiy ma’nodagi Vatan, balki ularning umumiy urf-odatlari, an’analari, marosim va udumlari vatani hamdir (bu-etno-ma’naviy va mafkuraviy birliklardir);
-doimo asosan bir xil diniy e’tiqodga ega bо‘lganligida;
-turli xildagi yaqinliklari -qо‘ni-qо‘shnichiligi, quda-andaligi, bir joyda faoliyat kechirishi, bir-birlarining tillarini о‘zlashtirib olganligi va tashqi kо‘rinishga ega bо‘lishi hamda boshqalar, sо‘z bilan ifodalab bо‘lmaydigan kо‘p millatli ijtimoiy gо‘zallik va yuksak insoniylik muhiti shakllanganligida.
Sobiq Sovetlar davlati davrida millatlararo totuvlik g‘oyasi internatsionalizm tushunchasi bilan almashtirilib, millatlararo munosabatlar sovet va marksistik ideologiyasi nuqtai nazaridan, hukmron millat manfaatlaridan kelib chiqqan holda, tushuntirilar edi. Bu davlatdagi barcha millat va elatlarning birligi va totuvligi «sovet xalqi» degan nom bilan nomlanib, uning mazmunida hech qanday milliy ma’no, о‘zlik mavjud bо‘lmagan.
Shuni ham esdan chiqarmasligimiz lozimki, jahon miqyosida mafkuraviy ziddiyatlar keskinlashib, tahdidlar kuchayib borayotgan bir davrda Vatanimizda bu g‘oyaning uzul-kesil amal qilib borishi barchaga ham ma’qul bо‘lmoqda, deb bо‘lmaydi. Ba’zi bir g‘animlarimiz, millatlararo totuvlik g‘oyasi Vatanimiz ravnaq topishining eng muhim omillaridan biri ekanligini juda yaxshi biladi va shuning uchun ham ular qanday bо‘lmasin, jamiyatimizdagi millatlararo munosabatlarni buzishga va ularning о‘rtasiga rahna solishga ming bor urinmoqdalar. Prezidentimiz Islom Karimovning fikriga kо‘ra «…g‘animlarimizning asosiy niyati – О‘zbekistonda hukm surayotgan tinchlik va osoyishtalikni, jamiyatimizdagi bunyodkorlik muhitini, bugun biz barpo etayotgan faravon va osuda hayotni buzish, tobora kuchga kirayotgan davlatimizni ag‘darish, tanlagan yо‘limizdan qaytarishdir» . Yurtboshimiz Islom Karimov о‘zining asarlarida «О‘zbekiston – yagona Vatan» g‘oyasini «О‘zbekiston – muqaddas Vatan», «Turkiston – umumiy uyimiz», «Vatan – yagonadir, Vatan - bittadir», «О‘zbekiston mening yagona va betakror Vatanim» kabi fikrlari bilan ham boyitdi.
Hozirgi kunda yurtimizda yashayotgan barcha millat va elatlarning о‘rtasidagi mustahkam va sobit dо‘stlik, hamjihatlik va birdamlik, ahillik va xayrixohlik kabi boshqa ezgu munosabatlarning amal qilishi – jamiyatimiz taraqqiyotining eng muhim omillaridan biriga aylanib borayotganini iftixor bilan ta’kidlashimiz joizdir.
Xulosa sifatida shuni aytishimiz о‘rinliki, millatlararo totuvlik g‘oyasi shо‘rolar tuzumi davrida aytilgan quruq balandparvoz gapdek bо‘lmasdan, balki bugungi kunda xalqimizni, yurtimizda istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlarni yagona maqsad sari yanada birlashtiruvchi va jipslashtiruvchi, jamiyatning tinchligi va osoyishtaligini mustahkamlovchi, barchaning faoliyatiga onglilik va maqsadga muvofiqlik kirituvchi moddiy va ma’naviy kuchga aylanib bormoqda.
Mustaqillik davrida milliy milliy – madaniy markazlarining shakllanishi va rivojlanishi. О‘zbekiston polietnik davlatlar qatoriga kiradi. Asrlar davomida bu yerda о‘zbeklar bilan yonma-yon tojiklar, qoraqalpoqlar, qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, uyg‘urlar va boshqa kо‘pgina xalqlarning vakillari ahil va inoq yashab kelishgan. Shuni aytish mumkinki, mamlakatimizning kо‘pmillatliligiga xalqimizning ochiqkо‘ngilligi va mehmondо‘stligi ham sabab bо‘lgan. Bu mintaqadan о‘tganBuyuk Ipak yо‘li esa iqtisodiy, madaniy va ma’naviy aloqalarning kengayishiga xizmat qilgan. Shu о‘rinda ayrim dalillarga murojaat qilamiz:
• 1897 yilda respublikamizning hozirgi hududida 70 millat vakili yashagan. 1927 yilga kelib 90 millat va elat vakili istiqomat qilgan. 1959 yilda 113 millat vakili rо‘yxatga olingan. Bugun esa 130 dan ortiq millat va elat vakillari bor. Mamlakat aholisi (2015 yil birinchi yarmida): 31 million 022 ming 500 kishi.
• Shundan 25 milliondan ortiq (81.8%) kishi о‘zbeklar.
• 6 millionga yaqin (18.9%) kishi boshqa millatlar vakillari.Ulardan:
• Tojiklar – 1,5 millionga yaqin (4.7%)
• Ruslar – 1 millionga yaqin (3.3%)
• Qozoqlar – 900 ming atrofida (3.1%)
• Qoraqalpoqlar – 800 mingdan kо‘proq (2.1%)
• Tatarlar – 250 mingga yaqin (0.9%)
• Qirg‘izlar – 250 ming (0.9%)
• Koreyslar – 150 ming atrofida (0.5%)
• Turkmanlar – 165 mingdan kо‘proq (0.6%)
• Ukrainlar – 87 ming, ozarbayjonlar – 43 ming, armanlar – 40 ming, beloruslar – 21,5 ming, yahudiylar 11 ming, moldovanlar – 5,5 ming, nemislar - 5 mingdan ortiqroqdirlar.
Mamlakatimizda ana shunga asosan О‘zbekistonda yashovchi muayyan bir millat vakillarining milliy madaniy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi jamoat tashkilotlar - Milliy-madaniy markazlarfaoliyati yо‘lga qо‘yilgan. Hozirgi kunda yurtimizda 140 dan ziyod milliy madaniy markazlar faoliyat yuritmoqda. Prezidentimiz tashabbusi bilan mazkur markazlar faoliyatini muvofiqlashtirish, ularga amaliy va uslubiy yordam kо‘rsatish maqsadida 1992 yil yanvarda Respublika “Baynalmilal madaniyatlar markazi” tashkil etilgan. U jamiyatimizdagi tinchlik va osoyishtalik, millatlararo totuvlikni yanada mustahkamlash, milliy va umumbashariy an’analarni ravnaq toptirish, ularning mazmun-mohiyatini keng targ‘ib qilishga baholi qudrat о‘z hissasini qо‘shib kelmoqda. Tashkil etilayotgan kо‘plab tadbirlar, konsert dasturlari, kechalar, festivallar, kо‘rik-tanlovlar, konferensiyalar shular jumlasidandir. Masalan, “О‘zbekiston — umumiy uyimiz”, “Vatan yagonadir, Vatan bittadir”, “Qudratimiz — birlik va hamjihatlikda” kabi shiorlar ostidagi festivallar kо‘p millatli aholimizning chinakam dо‘stlik bayramiga aylanib ulgurgan, desak, mubolag‘a qilmagan bо‘lamiz. Har yili milliy ayyomlarimiz ham markazimiz boshchiligida milliy madaniy markazlar bilan birgalikda munosib nishonlanmoqda. Shuningdek, О‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi qabul qilingan sanaga bag‘ishlab hamda Xalqaro bag‘rikenglik kuni munosabati bilan ilmiy-amaliy konferensiyalar, uchrashuvlar о‘tkazish yо‘lga qо‘yilgan. Bular sirasiga milliy madaniyat kunlari, dekadalari, milliy bayramlarni ham kiritish mumkin.
Milliy-madaniy markazlar О‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va О‘zbekiston Respublikasining jamoat tashkilotlari tо‘g‘risidagi amaldagi qonunlariga hamda о‘z nizomiga asoslangan holda faoliyat kо‘rsatadi. Milliy-madaniy markazlarm. muayyan millatga xos bо‘lgan milliy madaniyat, til, urf-odat, an’ana va taomillarni о‘rganish, saqlab qolish va rivojlantirishdan manfaatdor bо‘lgan О‘zbekiston fuqarolarini ixtiyoriy ravishda birlashtiradi. О‘zbekiston Respublikasining "Nodavlat va notijorat tashkilotlar tо‘g‘risida"gi qonuni (1999y. 14 aprel)ga asoslangan holda tuziladi. Nizomi tegishli adliya tashkilotlari (Adliya vazirligi yoki viloyat va shahar adliya idoralari) tomonidan rо‘yxatga olinadi. О‘z faoliyatini bevosita yoki jamoalardagi bо‘limlari orqali О‘zbekiston Respublikasi hududida amalga oshiradi.
О‘zbekiston rahbariyati aholining kо‘pmillatliligini hisobga olib, mustaqillikning ilk yillaridan boshlab millatlararo totuvlik va hamjihatlikni mustahkamlashga alohida e’tibor qaratmoqda. Davlatimiz milliy siyosatining asosiy yо‘nalishlari О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida bayon etilgan.Milliy siyosat quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
- О‘zbekiston Respublikasi о‘z hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an’analari hurmat qilinishini ta’minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi;
- Millatidan qat’iy nazarfuqarolarning qonun oldida tengligi;
- Davlat va jamiyat boshqaruvining barcha bо‘g‘inlarida etnik о‘ziga xosliklarni hisobga olish;
- Millatchilikning har qanday kо‘rinishlariga nisbatan murosasizlik;
- Ijtimoiy va siyosiy hayotda barcha millat va elat vakillarining har tomonlama ishtirokini ta’minlash;
- Respublikada ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovatni targ‘ib qiladigan partiyalar va jamoat birlashmalari tuzilishi hamda ularning faoliyati taqiqlangan.
Dastlabki Milliy-madaniy markazlar koreyslar, qozoqlar, yahudiylar, armanlar tomonidan respublika viloyatlarida 1989 yilda tuzilgan. Bu markazlarning chinakam rivojlanishi va ravnaq topishi О‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin boshlandi. О‘zbekiston mustaqilligi munosabati bilan ularning samarali faoliyat kursatishi uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Natijada Milliy-madaniy markazlar soni yil sayin ortib bordi. Agar 1992 yil 10 ta Milliy-madaniy markazlar ish olib borgan bо‘lsa, 1995 yilda ularning soni 72 taga, 2003 yilga kelib esa 135 taga yetdi. Ular respublika madaniy markazlari, viloyat, shahar, tuman madaniy markazlaridan iborat.
Respublikada hozirgi paytda qator millatlar vakillaritomonidan tuzilgan 150 ga yaqin milliy madaniy markaz (MMM) faoliyat olib bormoqda. 14 MMM respublika maqomiga ega. 31 koreyslar, 23 ruslar, 10 tojiklar, 9 qozoqlar, 9 tatarlar (3 ta tatar-boshqird MMMlari) tuzilgan. Ozarbayjonlar 8, turkmanlar 7 ta, krainlar va qirg‘izlarda 6, turklarda va Yevropa yahudiylarida 5 tadan MMM bor. Nemislar, polyaklar va armanlar 4 tadan, uyg‘urlar va Buxoro yahudiylari 3tadan, beloruslar va qrim tatarlar 2 tadan, arablar, bolgarlar, boshqirdlar, greklar, gruzinlar, litvaliklar, qoraqalpoqlar, xitoylar va dunganlar 1 tadan MMM faoliyat olib boradi.
Respublika baynalmilal madaniyat markazi va MMM faollari orasida V. B. Pak (Xorazm viloyati koreys markazi faoli), О‘zbekiston Xalq о‘qituvchisi, rus markazi faoli S.Gerasimova kabi О‘zbekiston Qahramonlari, 80 ga yaqin kishi “Dо‘stlik”, “Mehnat shuhrati” ordenlari,“Shuhrat” medali, faxriy unvonlar, О‘zbekiston Respublikasining Faxriy yorliqlari kabi yuksak davlat mukofotlari bilan taqdirlangan. Mukofotlanganlar qatorida 24 millat vakillari bor.
Ta’kidlab о‘tish о‘rinliki, bugun О‘zbekiston televideniye va radiosida 10 tilda (о‘zbek, qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg‘iz, tojik, turkman, tatar, uyg‘ur, ozarbayjon) kо‘rsatuv va eshittirishlar olib boriladi. Gazetalar 10 tilda (о‘zbek, qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg‘iz, koreys, tojik, turkman, ukrain, ingliz), jurnallar esa 8 tilda (о‘zbek, qoraqalpoq, rus, ingliz, qozoq, qirg‘iz, tojik, turkman) bosiladi. О‘rta va oliy ta’lim 7 tilda: о‘zbek, qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg‘iz, tojik, turkman tillarida amalga oshiriladi.
О‘zbekiston kabi polietnik mamlakatda turli millatlar vakillari manfaatlarini uyg‘unlashtirish, ular orasida totuvlikni ta’minlash taraqqiyotning hal qiluvchi omillaridan biri hisoblanadi. Zero, millatning istiqboli boshqa xalqlar va mamlakatlarning taraqqiyoti, xalqaro maydondagi vaziyat va imkoniyatlar bilan xam bog‘liqdir.
О‘zbekiston Respublikasida yashovchi turli millat vakillarini respublika ijtimoiy, ma’naviy ma’rifiy hayotida faol ishtirok etishini ta’minlash milliy-madaniy markazlar faoliyatining muhim yо‘nalishlaridan biridir. Shuningdek, xorijiy mamlakatlardagi turdosh tashkilotlar hamda tarixiy vatanlari bilan dо‘stlik, hamkorlik, madaniy-ma’rifiy aloqalar о‘rnatish va hamdо‘stlik aloqalarini rivojlantirish, Respublika baynalmilal madaniyat markazi, manfaatdor vazirliklar, idoralar, davlat va jamoat tashkilotlari hamda ijodiy uyushmalar bilan hamkorlikda mamlakatimizda fuqarolar hamjihatligi va millatlararo totuvlikni mustahkamlashga kо‘maklashish markazning asosiy vazifalari bо‘lib hisoblanadi. Nizomda belgilangan maqsad va vazifalarga erishishda markazlar quyidagi faoliyat turlarini amalga oshiradi: musika va teatr studiyalarini, ona tili, tarix, yozuv, adabiyot, xalq og‘zaki ijodi, teatr va rassomchilik san’ati, milliy urf-odatlar va hunarmandchilik, milliy sport va о‘yinlar turlarini о‘rganish bо‘yicha о‘quv guruhlari va yakshanba maktablarini amaldagi qonunchilikka muvofiq tuzadi; milliy madaniyat, milliy til; milliy san’at turlari va milliy urf-odatlarni о‘rganish va targ‘ib qilish maqsadlarida seminarlar, konferensiyalar, davra suhbatlari, festivallar va uchrashuvlarni; xor va badiiy jamoalarni tashkil etadi. Milliy-madaniy markazlar faoliyatini О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 13 yanvar qarori bilan tashkil etilgan Respublika baynalmilal madaniyat markazi muvofiklashtiradi .
Millatlararo totuvilik - umumbashariy qadriyat. Yer yuzidagi 1600 dan ortiq millatdan bor-yо‘g‘i 200 ga yaqini о‘z davlatchiligiga ega, xolos. Bunday sharoitda butun dunyoda millatlararo totuvlikni ta’minlash uchun ularning manfaatlari, ruhiyati, intilishlarini muntazam о‘rganib borish, siyosiy-ijtimoiy hayotda buni doimo e’tiborga olish zarur.
Jahon tajribasi millatlararo totuvlikni ta’minlashga bir yoklama, yuzaki yondashuv jiddiy muammolar keltirib chiqarishini kо‘rsatdi. Xususan, davlatga о‘z nomini bergan (titul) millat bilan о‘sha joyda yashaydigan boshqa millat va elat vakillari orasidagi munosabatlar jiddiy e’tiborni talab qiladi. Aks holda, jamiyat hayotidagi tinchlik va barqarorlik izdan chiqishi mumkin. Bu masala bizning mamlakatimiz uchun ham juda muhim. О‘zbekiston hududida kadimdan kо‘plab millat va elat vakillari bahamjihat istiqomat qilib kelgan. Ular о‘rtasida asrlar davomida milliy nizolar bо‘lmagani xalkimizning azaliy bag‘rikengligini kо‘rsatadi. Millatlararo munosabatlarda uyg‘unlik vujudga kel-gan mamlakatlarda kо‘p millatlilik jamiyatning siyosiy-iqtisodiy rivojlanishiga samarali ta’sir etadi. Mamlakatimiz Konstitusiyasida, «О‘zbekiston xalqini millatidan qat’i nazar, О‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi»,– deb ta’kidlanishi, «Fuqarolar saylov huquqdarining kafolatlari tо‘g‘risida»gi Qonunda esa barcha fuqarolarga ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy mavqei, irqiyva milliy mansubligi, jinsi, ma’lumoti, tili, dinga munosabati, mashg‘ulotining turi va xususiyatidan qat’i nazar, teng saylov huquqining berilishi belgilab qо‘yilganligi ana shu bag‘rikenglikning zamonaviy siyosiy-huquqiy ifodasidir.
«О‘zbekiston Respublikasi о‘z hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-odatlari va an’analarini hurmat qilinishini ta’minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi». Konstitusiyamizda bel¬gilab qо‘yilgan ushbu qoida ham hayotda о‘zining amaliy ifodasini topmoqda. Respublikamizda milliy-madaniy ehtiyojlarni qondirishning muhim mexanizmiga aylangan 120 ga yaqin milliy-madaniy markaz faoliyat kо‘rsatayotgani fikrimizning dalilidir. Bundan buyon ham qо‘lga kiritilgan yutuklarni yanada mustahkamlash, mamlakatimizda yashab kelayotgan millatlarni о‘zaro hamjihatlik ruhida tarbiyalash milliy istiqlol mafkurasining asosiy maqsadlaridan biridir.
Jamiyatda millatlararo totuvlik barqaror bо‘lishini ta’minlash yо‘lidagi amaliy ishlar ma’naviy-ruhiy jarayonlarda ham о‘z ifodasini topmoqda. Ushbu jarayonga xos xususiyatlarga tо‘xtalishdan oldin metodologik ahamiyatga ega bir masalaga diqqatni qaratish lozim. Ma’lumki, ommaviy axborot vositalarida ham, ilmiy adabiyotlarda ham boshqa mamlakatlarda yashovchi turli millat va elat vakillarining о‘z milliy davlatlariga bо‘lgan munosabatlarini ifodalash uchun aksariyat hollarda «etnik vatan» yoki «tarixiy va¬tan» tushunchalari ishlatib kelinmoqda. Bu tushunchalarning tо‘g‘riligini inkor etmagan holda, ularni о‘rinsiz qо‘llash hollari ham mavjudligini ta’kidlash zarur. Masalan, yurtimizda istiqomat qiluvchi tojiklar uchun Tojikiston, qirgizlar uchun Qirgiziston, qozoqlar uchun Qozog‘iston, turkmanlar uchun Turkmaniston hech qachon etnik yoki tarixiy Vatan bо‘la olmaydi. Bizningcha, «etnik vatan» va «ta¬rixiy Vatan» tushunchalari deyarli bir xil mazmunga ega bо‘lib, xalqning tarixan et¬nik birlik sifatida shakllangan hududini anglatadi. Nomlari zikr qilingan millatlarning bir qismi esa tarixan hozirgi О‘zbekiston hududida yashab kelgan va bugungi kunda qо‘shni davlatlarga nom berib siyosiy jihatdan uyushgan qismi bi-lan bog‘liq holda yagona etnos sifatida rivoj topgan. Demak, ular tarixan shu hududda yashab, etnosning bir kismi si¬fatida shakllanganlar. Shunday ekan, yuqoridagiga о‘xshash kabi holatlarni ifodalash uchun «etnosiyosiy vatan» tushunchasini ishlatish о‘rinlidir. Zero, diaspora vakillarining u yoki bu mamlakatga bо‘lgan kiziqish va intilishlari ushbu hududda etnosning katta yoki asosiy qismi yashayotgani bilan emas, balki ularning muayyan davlat birligiga uyushgani bilan belgilanadi. Kishilarning etnik (tarixiy) Vataniga intilishlari ham aksariyat hollar¬da aynan milliy davlatchilikning mavjudligi va shundan kelib chiqadigan imkoniyatlarning kengligi bilan bog‘liq bо‘ladi.
Mamlakatimizga tatbiqan olinganda esa, etnik(tarixiy) Vatani qayerda bо‘lishidan qat’i nazar, fuqarolarimizda «О‘zbekiston – yagona Vatan» degan tuyg‘u qaror topganini bugungi kunda kechayotgan ma’naviy-ruhiy jarayonlarning asosiy xususiyati sifatida qayd etish lozim.