1-ámeliy jumis Dárya basseyine jawǵan atmosfera jawınlarınıń ortasha kóp jıllıq qatlamın anıqlaw

Jumisti orınlaw ushın zárúr bolǵan maǵlıwmatlar

Berilgen:

1) dárya basseyini hám onda turaqlı gúzetiwler alıp baratuǵın meteorologiyalıq stansiyalardıń jawlasıw sxemasi(1.1-súwret);

2) meteorologiyalıq stansiyalarda gúzetiwler ortasha kóp jıllıq jawın muǵdarları(1.1-keste).

1.1-keste

Meteorologiyalıq stansiyalarda gúzetiwler,

ortasha kóp jıllıq jawın muǵdarları, mm

Stansiyalar tártibi	1 10	2 11	3 12	4 13	5 14	6 15	7 16	8 17	9 -
Jawın muǵdarı	518 481	502 481	492 467	505 461	482 464	487 459	491 433	477 413	471 -

Jumisti orınlaw maqsetinde qoyılǵan waziypalar
Úyreniletuǵın dárya basseyine jawǵan jawın qatlami:

1) ortasha arifmetikalıq usıl;

2) kvadratlar usılı;

3) mediana-tartıw usılı;

4) izogietler usılı menen aniqlansin.

5) esaplawlar nátiyjeleri analiz etilsin.
Jumisti orınlaw tártibi
1. Dárya basseyine jawǵan jawın qatlamın ortasha arifmetikalıq usıl menen anıqlaw.

Bul usıl júdó apıwayı esaplanıp, ámelde jer beti halati bir jinslı bolǵan basseyinler ushın qollanıladı. Bul usılda jawın qatlamınıń ortasha mánisin anıqlaw ushın basseyinde bar bolǵan meteorologiyalıq stansiyalar boyınsha anıqlanǵan jıllıq jawın qatlamlarınıń jiyindisi ( ) stansiyalar sanı (n)ge bólinedi, yaǵniy:

2. Dárya basseyine jawǵan jawın qatlamın kvadratlar usılı menen anıqlaw.

Bul usılda dárya basseyini belgili ólshemdegi kvadratlarǵa bólinedi (1.1-súwret). Olar basseyin maydanınıń úlken kishiligi hám meteorologiyalıq stansiyalar sanına baylanislı holda 0,5; 1,0; 1,5; 2,0 sm² ólshemlerde alınıwı múmkin. Soń kvadrat orayında tap sol kvadratda jaylasqan meteorologiyalıq stansiyada ólshengen jawın muǵdarı jazıladı. Bos qalǵan kvadratlar bolsa interpolyaciya usılı menen toltırıladı. Egerde stansiya kvadratlar shegarasına túsip qalsa, onda gúzetiwler jawın muǵdarı hár eki qońsı kvadratǵa tiyisli boladı. Geyde bir kvadratǵa eki yamasa onnan kóp stansiyalar túsip qalıwı múmkin. Bunday jaǵdayda kvadrat orayına olardıń ortasha arifmetikalıq bahası jazıladı. Hámme kvadratlar oraylardaǵı jawın muǵdarlarınıń jiyindisi di kvadratlar sanı (N) ge bólıp, dárya basseyine jawǵan jawın qatlamın anıqlaymiz:

dıń anıqlıǵın tekseriw maqsetinde kvadratlar ólshemi ózgertirilip, esaplawlar takrarlanadı. Olardıń parqı 5% den artpawı kerek.

3. Dárya basseyine jawǵan jawın qatlamın mediana-tartıw usılı menen anıqlaw.

Mediana tartıw usılında dárya basseyniniń hár bir meteostanciyaǵa teyisli bólimleri ajratıladı. Bunıń ushın dárya basseyniniń sxemasında keltirilgen meteorologiyalıq stansiyalar jaylasqan toshkalar tuwrı (shtrixli) sızıqlar menen sonday tutastırılıw kerek, nátiyjede úshmúyish torlar payda bolsın (1.2-súwret). Soń hár bir úshmúyish tárepleriniń ortasınan perpendikulyarlar ótkeriledi. Dárya basseyniniń áynen sol perpedikulyarlardıń tutasıwı nátiyjesinde shegaralanǵan bólimi onıń ishinde jaylasqan meteorologiyalıq stanciyaǵa tiyisli boladı.

Sonnan keyin:

1) hár bir stanciyaǵa tiyisli maydannıń júzesi (f_i) anıqlanadı;

2) maydannıń júzesi (f_i) tap sol stansiyadaǵı jawın muǵdarı (X_i) ge kóbeytiriledi.

Esaplawlar nátiyjeleri 1.2-kestede keltirilgen.

1.2-keste

Jawın qatlamın mediana tartıw usılı menen anıqlaw

Stansiya	Jawın muǵdarı, mm	fi, planimetr bóleklerinde	Kóbiytpe, fi · Xi
1	518	36	18648
2	502	90	45180
3	492	52	25584
4	505	62	31310
5	482	74	35668
6	487	24	11668
7	491	88	43208
8	477	54	25758
9	471	50	23550
10	481	56	26936
11	481	78	37518
12	467	64	29888
13	461	38	17518
14	464	56	25984
15	459	45	20655
16	433	48	20784
17	413	44	18172
Jiyindi	-	959	458029

Kóbiytpeniń jiyindisi di dáryanıń basseyin maydanı (F) ge bólip, jawın qatlamın anıqlaymiz:


4. Dárya basseyine jawǵan jawın qatlamın izogietler usılı menen anıqlaw.

Izogietler-bir qiylı bahadaǵı jawın muǵdarların tutastiratuǵın sızıq. Dárya basseyinde jawın muǵdarınıń belgilengen amplitudasına baylanislı halda izogietler qádemi 5, 10, 20, 25, 50, 100 mm mánilerinde qabıl etiliwi múmkin. Biz kórip atırǵan misalda jawın muǵdarı 413 mm den 518 mm ge deyin artadı. Sonı itibarǵa alıp, qádemdi 20 mm dan belgilep, izogietlerdı 420, 440, 460, 480 hám 500 mm larde ótkeremiz. Izogietlerdi ótkeriwde interpolyaciya usılınan paydalanamiz. Bunda hár eki qońsı meteorologiyalıq stansiyalar aralıǵında jawın muǵdarınıń ózgeriwi bir tekis dep qabıl qılınadı. Izogietlerdı ótkeriwde interpolyaciya usılınıń analitik yamasa grafik jolın qollaw múmkin.

Analitik interpolyasiya. Máselen, 15 hám 17 sanın meteorologiyalıq stansiyalarda jawın muǵdarları mas rawishde 469 hám 413 mm bolsa, joqarıda qabıl qılınǵan qádem boyınsha olar arasınan 420 hám 440 mm mánisindegi izogietler ótedi(1.3-súwret). Izogietlerdiń ornın belgilew ushın stansiyalar arasındaǵı aralıq ólshenedi (20 mm). Soń olarda belgilengen jawınlardıń parqın anıqlaymiz: 469 mm – 413 mm = 56 mm. Keyin hár 1 mm jawınǵa teń keletuǵın aralıq anıqlanadı:

20 : 56 = 0,36 mm.

17–sanlı meteorologiyalıq stansiyadan joqarıda 420 mm hám 440 mm mánilerdegi izogietlerdı ótkeriw ushın onda belgilengen jawın muǵdarı (413 mm)ge 7 mm hám 27 mm jawın muǵdarların qosıw kerak. Bul mánis aralıqqa tómendegishe aylantırıladı:

0,36 · 7 = 2,5 mm; 0,36 · 27 = 9,7 mm.

Nátiyjede 17-sanlı meteorologiyalıq stansiyadan 15-sanlı stanciyaǵa qarap tuwrı sızıq boylap, 2,5 mm aralıqta 420 mm hám 9,7 mm aralıqta bolsa 440 mm mánisdegi izogietler ornı belgilenedi. Basqa qońsı stansiyalarda belgilengen jawın muǵdarları parqı boyınsha hám izogietler ornı sol tártipte belgilenedi.

Grafik interpolyasiya. Bul usılda izogietler ornın anıqlawdı 18 hám 12-sanlı meteorologiyalıq stansiyalar mısalında ko‘ramiz. Dáslep qitay(kalka) qaǵazındda ixtiyariy (3-8 mm) aralıqlarda qatar parallel sızıqlar ótkeriledi hám olarǵa qabıl qılınǵan qádem boyınsha jawın muǵdarları jazılıp, járdemshi paletka dúziledi (1.4-súwret). Paletkanı 18-sanlı stansiya ústine qoyıp(1.3-súwret), 400 hám 420 mánisdegi parallel sızıqlar aralıǵında 411 ge teń bolǵan mánis anıqlanadı (A). Soń A toshka atırapında paletkanı shep tárepke strelka jónelisi boyınsha aylantırıp, 460-480 sızıqlar aralıǵınan 12-sanlı stansiyanıń ornın (467 mm) anıqlaymiz (V). Nátiyjede AV tuwrı sızıq 420, 440 hám 460 ge teń bolǵan parallellerdi kesip ótedi (SDE). Kartada(yamasa sxemada) SDE toshkalar nmálim emes-420, 440, 460 mm mánisdegi izogietler ornın kórsetedi.

Joqarıda bayan etilgen hár eki joldıń qálegen birin qollaw menen ótkerilgen izogietler arasındaǵı maydanlar (f_i) hám olarǵa mas keletuǵın ortasha jawın muǵdarları hámde olardıń kóbeytpeleri anıqlanadı (1.3-keste).

1.3-keste

Jawın qatlamın izogietler usılı menen esaplaw

Izogietler menen shegaralanǵan maydanlar	Jawın muǵdarı, mm	, mm	Maydan júzesi(fi), planimetr bóleklerinde	Kóbeytpe,
1-maydon	520-500	510	145	73950
2-maydon	500-480	490	360	176400
3-maydon	480-460	470	286	134420
4-maydon	460-440	450	102	45900
5-maydon	440-420	430	30	12900
6-maydon	420-400	410	32	13120
Yig‘indi	-	-	955	456690

Aqır-aqıbetde 1.3-keste maǵlıwmatlarınan paydalanıp, dárya basseyine jawǵan jawın qatlami tómendegi ańlatpa benen esaplanadı:

5. Esaplawlar nátiyjeleriniń analizi.

Esaplawlar nátiyjelerliniń analizin ámelge asırıwda tómendegi salıstırma kesteden paydalanǵan maqul:

1.4-keste

Esaplawlar nátiyjelerin salistiriw

№	Jawın qatlamın esaplaw usılı	Jawın qatlami, mm
1	Ortasha arifmetikalıq usıl	475,5
2	Kvadratlar usılı	477,4
3	Mediana-tartıw usılı	477,6
4	Izogietler usılı	478,3

Keste maǵlıwmatları tiykarında esaplawlar nátiyjelerin salistiriwda hár bir usılǵa sıpatlama beriw kerek. Bunda olardıń abzallıqları yamasa kemshilikleri hám sol menen birge, relef sharayatin esapqa alǵan halda, qollanıw tarawları belgileniwi kerek.

Sınaw ushın sorawlar
1. Jawınlardıń payda bolıw mexanizmin esleń.

2. Jawın muǵdarın belgilewshi faktorlardı aytıń.

3. Jawın muǵdarın ólshew anıqlıǵı qanday faktorlarǵa baylanislı boladı?

4.Jawın muǵdarın ólshew anıqlıǵına dúzetpeler kiritiwde neler itibarǵa alınadı?

5. Jawın gradienti qanday esaplanadı?

6. Qanday jawın túrlerin bilesiz?

7. Qar qaplamın klassifikaciyalawda qanday túsniklerden paydalanıladı?

8. Jawınlardıń qanday túrlerin bilesiz?

9. Núsir jawınlardı anıqlawda tiykarǵı kriteriya ne?

10. ajwınnıń jawıw tezligi qanday anıqlanadı?

11. Jawın normasın anıqlawda nelerge itibar beriw kerek?

12. Dárya basseyine jawǵan jawın qatlamın anıqlaw­dıń qanday usılların bilesiz?

13. Ortasha arifmetikalıq usıldıń mánisin esleń.

14. Mediana-tartiw, kvadratlar, izogietler usıllarınıń bir-birinen parqların esleń.

15. Taw dáryası basseyine jawǵan jawın qatlamın anıqlawdıń ózine tán qásiyetleri nede?