|
15-Mavzu: Huquqshunos faoliyatida tanqidiy fikrlashning ahamiyati
Reja:
1.Tanqidiy fikrlashni mustaqil rivojlantirishning usullari.
2. To‘g‘ri qaror qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Qo‘yilgan muayyan masala yoki muammo yuzasidan o‘z fikrini
bayon qilish, boshqalar fikrini tanqidiy qayta idrok etish, o‘z fikrini
puxta asoslab berish va himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lishga
asoslangan fikr tanqidiy fikr deyiladi.
Umuman, fikrlash psixologik kategoriya bo‘lib, u jarayondir, u
shunday jarayonki, o‘zida biror masala, holat, vaziyat to‘g‘risidagi
fikrlarni qamrab oladi.
Tanqidiy fikrlashda:
– masalaga ob’ektiv yondashiladi;
– ochiq fikrlar rag‘batlantiriladi;
– puxta tushunish, o‘zaro samimiyat va hurmat alohida e’tiborga
olinadi;
– shaxsning erkin fikrlashi uchun keng imkoniyat yaratiladi;
– noto‘g‘ri, sub’ektiv fikrlar bayon etilsa, ularning xatoligi
asoslantiriladi;
– pedagog va talaba o‘rtasida to‘siq bo‘lmaydi;
– masala mazmuni talabalarning talablariga mos va aniq tarzda
o‘rtaga tashlanadi;
– muammoni hal qilishda o‘quv materiallaridan unumli
foydalaniladi;
– fikrlar plyuralizmi (rang-barangligi) va qarashlar integratsiyalashadi;
– ta’lim pedagog bilan talabalar orasidagi samimiy, ochiq
munosabat orqali amalga oshiriladi;
– talabalarning mustaqil ta’lim olishi uchun qulay sharoit yaratiladi
va mustaqil ta’lim uchun talabalar tayyorgarlik darajasiga muvofiq
interfaol metodlar tanlanadi va b.
Tanqidiy fikrlashning barqaror ko‘nikmalariga ega bo‘lmagan
yoshlarning, shuningdek, kattalarning ham tanqidiy fikrlashini
shakllantirishning asosiy maqsadi ijtimoiy, ilmiy va amaliy
muammolarni samarali hal qilish uchun fikrlash kompetensiyalarini
kengaytirishdir. Nima uchun bitta shaxsning o‘zi turli xil vaziyatlarda, sharoitlarda
aynan bitta masala bo‘yicha bir xil qaror qabul qilmaydi? Garchi o‘sha
qarorning oldingi o‘xshash sharoitda to‘g‘riligini bilgan bo‘lsa ham?
Nega biz qaror qabul qilishda ikkilanamiz? Nima uchun bir toifa
odamlar uchun to‘g‘ri deb hisoblangan qaror boshqa toifa odamlar
tomonidan “to‘g‘ri” bahosini olmaydi? Sharoitlarni, vaziyatlarni hisobga
olgan holda qaror qabul qilish va optimal natijaga erishish uchun nima
qilish kerak?
Shu va shunga o‘xshagan qator savollarga javob topish uchun inson
psixologiyasi xususiyatlariga murojaat qilishga to‘g‘ri keladi.
Ma’lumki, qarorlarning standart variantlari mavjud emas va ularni
algoritmik tarzda qabul qilib ham bo‘lmaydi. Bu esa qaror qabul qilishda
sub’ektiv, psixologik omillarning roli juda yuqoriligini ko‘rsatadi. To‘g‘ri,
qaror qabul qilish jarayonini yengillashtiruvchi ko‘plab qoidalar, amallar va
metodlar mavjud. Lekin har birimiz o‘z tajribamizdan bilamizki, qaror
qabul qilish jarayonida formallashtirilmagan, sub’ektiv, hatto ko‘pincha
intuitiv omillarning roli juda katta bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda,
qaror qabul qilish ham boshqaruv nazariyasi, ham psixologiya nuqtai
nazaridan tadqiqot predmeti hisoblanadi. Shunday ekan, qaror qabul qilish
jarayonini tahlil et ish ikkita asosiy, bir-biridan juda farq qiluvchi, lekin juda
o‘zaro bog‘liq sohani – tashkiliy va psixologik sohani o‘z ichiga oladi.
Qaror qabul qilish ko‘nikmasi hayotimizda juda muhim hisoblanadi,
zero, aynan qarorlar zanjiri va to‘g‘ri tanlay bilishgina xohlagan natijaga
olib keladi. To‘g‘ri qaror tushunchasi nisbiyligini tushungan holda biz
qaror qabul qilish jarayonini istalayotgan natija nuqtai nazaridan ko‘rib
chiqamiz. Dastavval, biz butun qaror qabul qilish jarayonini ikkita
muhim bosqichga ajratib olishimiz kerak bo‘ladi:
QAROR QABUL QILISHGA TAYYORGARLIK. Bu bosqichda
ma’lumot va faktlarni to‘playmiz, tahlil qilamiz, barcha yaxshi va
yomon fikrlarni muqoyasa etamiz, bo‘lishi mumkin bo‘lgan oqibatlarni
modellashtiramiz va ularni biz xohlangan natija bilan o‘zaro
bog‘liqligini aniqlaymiz. Qaror qabul qilishga tayyorgarlik bosqichida
o‘zining bajarilishi shart bo‘lgan qadamlari bor:
Sovuqqon bosh. Murakkab, mas’uliyatli qaror qabul
qilish zaruratining o‘zi stress, muddati shoshilinch bo‘lsachi, unda ikki barobar. Bosim yoki qo‘rquv ostida qabul
qilingan qaror ob’ektiv bo‘lmaydi. Axir istalgan natija –
bu bosim va stressdan qutulishdir. Hissiyotlarga berilmaslik uchun,
birinchi navbatda, qaror qabul qilishning vaqti yoki shoshilinchligiga
e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Muddatning uzaytirilishi ortiqcha
zo‘riqishdan xalos etadi va tafakkurimizning biroz tinchlanishiga
yordam beradi. Shoshilinchligini pisand qilmaslik va hissiyotga berilish
ikki xil holatda bo‘lishi mumkin:
1. Hayot-mamot masalasi turganda, butun umr o‘zini hech narsa
qilmaganlikda ayblagandan ko‘ra, biron bir harakat qilish kerak.
Masalan, falokat yuz berdi, siz yagona yordamga kela oladigan odamsiz,
tezda harakat qilishingizga to‘g‘ri keladi.
2. Qaror qabul qilish masalasi turmaganda, ya’ni sizga anchadan
beri orzu qilganingizni, hatto bo‘lishini xayolingizga keltirmaganni
taklif qilishadi. To‘satdan martabangizning ko‘tarilishi, sizning
startapingizga yirik investitsiya kiritilishi, orzungizdagi yigit qo‘lingizni
so‘rashi.
Qolgan hamma holatlarda sizdan hozirning o‘zida yoki juda qisqa
vaqtda qaror qabul qilish talab qilinganda, muddatning uzaytirilishiga
harakat qiling. Mulohazali qaror qabul qilish uchun qancha vaqt kerak
bo‘lsa, xuddi shuncha vaqtni so‘rang, kam ham emas, ko‘p ham emas. Va,
albatta, shu tariqa ortiqcha quvonch va yoki hayratdan xoli bo‘lamiz, chunki
ortiqcha hissiyot sizning sezgirligingizga xalal berib, suv osti toshlarini,
hatto yuzaga chiqib turganlarini ham ko‘zdan qochirishi mumkin.
Oraliq joylarni to‘ldiramiz. Shoshilishga hojat yo‘qmi, ma’lumot
yig‘ishga o‘tamiz. Agar sizga yechim noma’lum bo‘lsa, demak, nimani
afzal ko‘rishingizni aniq bilmaysiz. Ko‘p hollarda bu kutilayotgan natijani
oldindan aytish uchun ma’lumotlar yetarli emasligini bildirishi mumkin.
Yoki sizdagi mavjud faktlar bilan xohlangan natijaga erishib bo‘lmasligini
tushunish mumkin. Masalan, siz boshqa mamlakatga ishingizni o‘tkazishni
xohlaysiz, lekin sizning ixtisosligingizga u yerda talab bor yoki yo‘qligiga,
maosh darajasiga yoki xohlaganda orqaga qaytish mumkinligiga
ikkilanyapsiz. Ma’lumotlar to‘plashga berilib ketmaslik kerak. Ba’zan
ortiqcha ma’lumot qaror qabul qilishga halaqit beradi. Qancha ko‘p yangi
ma’lumot olsak, tanlash shuncha qiyin bo‘ladi, chunki har bir fakt
tenglamadagi o‘zgaruvchan qiymatga o‘xshaydi va natijaga ta’sir qilishi
mumkin.
To‘g‘ri yo‘nalishni tanlaymiz. Endi ortiqcha
hissiyotni nari qilib, yetarli ma’lumotni to‘pladik, asosiy,
eng muhim mezonlarni tanlaymiz va shulardan kelib
chiqib qaror qabul qilamiz. Va qaror qabul qilishga bir
qadam qolganda, albatta, o‘z hayotiy qadriyatlarimizni esga olishimiz
zarur. Siz uchun hayotda haqiqatan nima muhim? Nima uchun sizga shu
qarorni qabul qilish muhim va zarur? Qarorlarning qaysi biri sizning
qadriyatlaringizga eng ko‘p mos keladi va sizni qo‘llaydi?
QAROR QABUL QILISH. Ba’zan tayyorgarlik jarayonining
o‘zidayoq qarorni qabul qilamiz. Agar qabul qilmagan bo‘lsak ham
zarari yo‘q. Ko‘pchiligimiz qaysidir bitta ideal natijaga butkul ko‘z
tikamiz va ko‘pincha boshqalarini unutib qo‘yamiz.
.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
