«shajarayi turk»dan

2-mavzu

Turdi Farog'iy

REJA:

1. 
   Shoir yashagan adabiy muhit
   
2. 
   Turdi g’azallari haqida
   
3. 
   Uning ijodida hajviyot
   

Hayoti va ijodi. Turdi Farog'iy Buxoro adabiy muhitining yirik namoyandalaridan biridir. Turdining tarjimai holiga oid ma'lumot juda kam. U XVII asrda yashab, taxminan 1699 yoki 1700-yilda vafot etgan. Shoirning umri ashtarxoniylar sulolasidan 1640-yili Buxoro taxtiga o'tirgan Nodir Muhammadxon, 1645-yili xon etib ko'tarilgan Abdulazizhon, 1680-yili hokimiyatni qo'lga kiritgan Subhonqulixon saltanati davrida kechgan. Turdi yashagan asrda Markaziy Osiyo uch xonlikka bo'lingan, xonlar, beklar, ota-o'g'ilu og'a-inilar orasidagi ichki nizolar avjiga mingan, mamlakat va millat parokandalik hamda inqirozga yuz tutgan edi. Turdining hayoti va ijodi ana shunday jangu jadallar jarayonida, ijtimoiy-madaniy muhitning tushkun bir pallasida o'tgan.

Nodir Muhammad Xorazm istilosiga kirishgan paytda, o'zining ilavlati sarhadlaridagi Yuz urug'i vakillari Boqibiy boshchiligida Xo'jandda isyon ko'tardilar. Nodir Muhammad isyonni bostirish uchun to'ng'ich o'g'li Abdulazizni yubordi. Boqibiy va boshqa Yuz Urug'i a'yonlari Xo'jandga kelgan Abdulaziz bilan til topishib, uni podshoh etib ko'tardilar. Abdulazizxon Yuz isyonchilari ishtirokida otasiga qarshi yurish qildi va Buxoro taxtini zabt etdi. O'sha yillari Turdi Yuz urug'ining nufuzli namoyandalaridan edi. Abdulazizning shaxsiyati hamda uning saltanatni egallashi Turdida katta umidvorlik uyg'otdi. G'alabadan ruhlangan shoir o'zi orzu qilgan davlat boshlig'i fazilatlarini Abdulaziz sha'niga shoyon bitadi:

Shoh Abdulaziza bo'ldi jahonbonlig' xatm,

Ahdi shohanshahiyu fursati xoqonlig' xatm,

Shar'i insofu karampeshalig'u xonlig' xatm,

Rasmi dodu ravishoyini musulmonlig' xatm,

Yaxshi ot yetti alam arsayi davri ofoq.
Turdi orzulagan «jahonbonlig'», «insofu karampeshalig'», “rasmi dodu ravishoyini musulmonlig'” fazilatlari Abdulaziz siymosi va faoliyatidan ayon bo'la qolmaydi. Aksincha, shajaraviy kurash keskinlashadi, mulku millat daraxti ichidan chiriy boshlaydi. Avvaliga, Subhonqulixon otasi Nodir Muhammadxon bilan birga akasi Abdulazizxonga qarshi jang qiladi. Orada Subhonqulixon akasi Qutlug' sultonni qatl etadi va ota-o'g'il ittifoqidan putur ketadi. Keyin Abdulazizxon va Subhonqulixon ittifoq tuzib, otaga qarshi kurashadilar. O'g'illari dastidan Eronga jo'nab, bir qadar kuchlanib, Balxni egallagan Nodir Muhammad baribir farzandlari zabtiga bas kelolmay, taxtu baxtga etak silkib, Makkayi mukarramaga qochib qutuladi. Endi Abdulaziz bilan Subhonquli bir saltanat sarhadiga sig'may qoladi. Subhonquli xonadonining eng yaxshi farzandi, o'n ming misrali she'riyatidan «Devon» tuzgan jiyani Qosim Sultonni qatl eltiradi. Subhonquli Balxda o'ttiz yildan ortiq hukmronlik qiladi. Bu yillar mobaynida u doimo Buxoroni akasi bilan talashib-tortishadi. Xiva xonlari va Balx o'rtasida ham doimo qirg'inbarot unishlar bo'lib turadi. 1680-yili Abdulazizxon saltanatidan umidini uzadi, tarki diyor etib, Madinayi munavvaraga jo'naydi. Shundan keyin ham Subhonqulixon Buxoro va Balxda yana yigirma to'rt yil hukm suradi.

Turdining murakkab hayoti va ijodi sahifalarini mana shunday mojarolar dog'lab o'ldi. U Rahimbiy va Oqbo'tabiy kabi hukmdorlarni ham ko'rdi. Ulardan ham o'ziga, yurtiga, millatiga najot istab, osoyishtalik, adolat, fuqaroparvarlik, himmat, saxovat so'radi. Ammo sarson-sargardonlikdan o'zga farog'at ko'rmadi, armondayu darmonda ketdi.

Shoirning she'riyati yalpisiga isyonkor ijtimoiy ruh kasb etishiga uning davroni sabab bo'ldi. She'riyatining norozilik nidolari, afsus- nadomatlar, qaqshatqich hajvu fosh etish uslubi bilan yo'g'rilishiga uning alamzadaligi va armoni sabab bo'ldi. Shoirning amalda janggohga aylangan jamiyatda ko'rgan-kechirganlarining bari she'rlarida timsoliy tarzda muhrlandi. Uning hayoti haqida ma'lumot saqlanmagan bo'lsa-da, she'rlari mutolaasidan shoir siymosi va hasbi holi xususida yetarli tasavvur hosil qilish mumkin.

Xush zamonlar Yuz qazoni boshida

sarxush edim,

Bu zamon yuvg'an qazon ostida qolg'an

yundiman.

Baxt kulib boqqan kunlarda Turdi Yuz urug'ining eng obro'li odami edi. Uning hukmi hayallamay hayotga joriy bo'lardi. So'zlagan so'zini shohu fuqaro qabul qilib, doimiy yo'ldosh va ziynat bo'lguvchi tilla zirakdek qadrlab, quloqlariga qo'rg'oshinday quyib olardi. Donishmand bu zot davlat rahbarlari va dunyodorlar bilan yoru do'st, hamsuhbatu hamkor edi. Umrining xushbaxt fasllari tanta-navor, to'kin, sho'x-shan bazmlar to'rida, yemish va ichkilik lazzatlaridan sarmastlikda o'tgan. Farahli zamonlarda Turdining o'rni Yuz urug'i qozonining boshida bo'lgan. Unga qozondagi taomning eng shirin yeri nasib etardi. Turdining rahnamoligisiz Yuz urug'ining qozoni qaynamas edi. Endi esa bu qozon quridi. Turdi bo'sh qozon tagida qolgan yuvindidek qadrsizlik chohiga tushdi. Bu o'rindagi qozon ramziy ma'nodadir. Shoiru donishu davronning tushkun taqdiri o'sha Yuz elati inqirozini aks ettiradi.

Qismatning jabru jafo, azobu uqubatlari kibor bir davlat arbobini tavbasiga tayangan, taqdiriga tan bergan faqiru haqir holiga keltiradi:
Man kimam? Gumnomu nokomu jahon ovoraye,

Diyda namnoku giribon choku bag'ri poraye,

Noqabuli marhamu nosur, bitmas yoraye,

Bekase, mushti xase, bir bandayi bechoraye,

Sobiram, rozi qazo, tiri balog'a ko'ndiman.
Suvsanib yelib-yugurgan shoir sarobga yo'liqadi va o'zini benomu nishon, maqsad-muddaosiga erishmagan, jahon ovora, ko'zlari giryon, yurak-bag'ri jarohatli holatda ko'radi. Uning ruhi ravoni xastahol, dil yaralariga malham topilrnas, topilsa-da ta'sir etmas, ko'ngli noshod ahvolda edi. Lirik qahramon kimsasiz, xasday xokisor, chorasiz bir banda ekanligini ta'kidlaydi. U sabru bardosh kasb etadi, o'zini balo o'qlariga nishon deb biladi, taq- dirning eng so'nggi hukmiga rizolik izhor etadi.

Muxammasning so'nggi bandi Turdining ijtimoiy mavqei, shaxsiy qismati haqidagi yakunlovchi ma'lumot — umumlashmani mujassamlashtirgan:

Yuz farozidin ozib, tushdum nishebi qirqqa,

Xavfu biymu vahm arosinda qaribi qirqqa.

Dona deb pobast o'lub, domi firebi qirqqa,

Voy, yuz ming voy, yuz bo'ldum g'aribi qirqqa. Hokimi Dizzax mute'i, payravi jurqundiman.

Bu o'rinda gap Turdi asarlarining badiiyati haqida bormayotgan bo'lsa-da, ta'kidlash zarurki, shoir radif uchun «qirq» so'zini ko'zlagan mazmuniga juda muvofiq tarzda tanlagan. Turkiy urug' nomlarini ifodalovchi raqamlar o'sha urug' mavqeini ham belgilagan, albatta. Birinchi misrada shoir Yuz yuksakligidan Qirqning quyiligiga tushib qoldim, degan timsoliy ma'noni bayon etadi. Bu Yuz urug'iga mansub Turdi Qirq urug'ining oldida past tushgani, unga tobe boiib qolganini ham bildiradi. Ikkinchi misra shoir xavf, qo'rquv, vahima va tahlikali holga qirq yosh tevaragida tushganidan darak beradi. Shu o'rinda «qirq» muxammas yozilgan yoshga ham ishora etadi. Uchinchi misrada shoir o'zini don ilinjida qirqoyoqqa o'xshagan tuzoqqa ilingan qushga qiyoslaydi. To'rtinchi misrada shoir qirq yoshda yuz yil yashagan choldek qartayib qoldim, deya nido chekadi. So'zni Turdi Jizzax hokimi — bir jurqundiga mute va payrav bo'lib qolganidan o'ksinish bilan saranjomlaydi.

Demak, mazkur muxammas shoir hayotiy sarguzashtlarini badiiy aks ettirish bilan nodir va qimmatli asardir. Turdi tarjimai holini o'rganishni mana shu asarning mufassal tahlili asosiga qurish katta ilmiy, ma'rifiy, tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.