1-Mavzu: XVI – XIX asrlarda tarixshunoslik. Reja

 

---

Aim.uz 
7-MAVZU: Buxoro xonligida yer egaligi shakllari.
Yer mulkchilik shakllari. Buxoro davlatida yer-suv mulkchiligining uch shakli
mavjud edi: 1) davlat yerlari (bu amlok yerlar deb ham atalgan); 2) mulk
yerlari
(xususiy); 3) vaqf yerlari.
Davlat yerlarining suvsiz dasht, to‘qayzor qismi ko‘chmanchi jamoalarga bo‘lib
berilgan bo‘lib, ular bu yerlardan foydalanganliklari uchun davlatga xiroj to‘lar
edilar. Bunday yerlar sotilmasdi va ayirboshlanmasdi. Davlat yerlarining boshqa
hir
qismi hukmron sulola a’zolariga, yirik davlat mansabdorlariga,
lashkarboshilariga
davlat oldidagi xizmatlari evaziga suyurg‘ol shaklida in’om etilgan edi.
Suyurg‘ol
olganlar u yerni boshqarish huquqini ham olganlar. Suyurg‘ol egasi davlat 
xazinasiga
xiroj to‘lashi hamda oliy hukmdorning chaqirig‘iga ko‘ra, o‘z qo‘shini bilan harbiy
yurishlarda ishtirok etishi lozim edi.
XVI asrdan boshlab davlat yerlarini „tanho“ deb nom olgan shaklda in’om etish
qaror topa borgan. Bunday in’omga sazovor ho‘lgan kishi yerga emas, mansabining
darajasiga qarab shu yerdan olinadigan soliqning ma’lum qismiga egalik qilgan. 
XIX
asrda ham amirlikda tanholarning soni tobora ortib borgan. Eng kichik tanho yeri 3-
5
gektarni tashkil etgan.
Davlat yerlarining yana bir qismi dehqonlarga ijaraga berilgan. Xazinaga eng
ko‘p soliq ham ana shu yerlardan tushar edi.
Xususiy yerlar (mulk)ning bir qismi xususiy shaxslarning yerlari bo‘lib, ularning
bu yerlarga egalik qilishlari davlat xizmati bilan bog‘liq bo‘lmagan. Bunday
yerlar,
asosan, amirlikda asrlar osha yashab kelayotgan arablarga qarashli bo‘lgan. Bu
yerlardan 1/10 qismi miqdorida o‘lpon to‘lanardi. Mulk yerlarining ikkinchi
qismi
(mulki hur yoki mulki hurri xolis) davlat xizmati bilan bog‘liq bo‘lib, bunday yerlar
urushlarda jasorat ko‘rsatgan yoki hukmdorning alohida topshiriqlarini
bajarishda

---

Aim.uz 
namuna ko‘rsatgan shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan. Bunday yerga
ega
bo‘lgan shaxslarga maxsus yorliqlar berilgan hamda ular barcha soliqlardan
ozod
etilgan.
Vaqf yerlari – bu masjid, mozor, xonaqoh, madrasa va maqbaralar uchun
ajratilgan yerlar edi. Bunday yerlar musodara etilgan, davlat hamda yirik yer egalari
tomonidan hadya etilgan yerlar hisobiga vujudga keltirilar edi. Masjid, madrasa,
qabristonlarning asosiy sarf-xarajatlari, shuningdek, talabyu, mudarris hamda
mutavallilarga beriladigan nafaqa va maoshlar vaqf yerlaridan olinadigan
daromad
hisobidan qoplanar edl. Yaqf mulkini mutavalli tasarruf etishi belgilab qo‘yilgan edi.
Soliq tizimi va majburiyatlar. Amirlikda asosiy soliq xiroj deb atalgan U hosil
ulushidan, asosan, mahsulot bilan to‘lanardi. XIX asrda xirojning bir qismi pul bilan
ham yig‘iladigan bo‘lgan. To‘lanadigan xiroj miqdorini aniqlashda amlokdor
o‘z odamlari bilan dehqonchilik dalasiga chiqib, qishloq oqsoqoli ishtirokida
hosil
miqdorini ko‘z bilan chamalab aniqlab chiqqan.
Xirojdan tashqari bog‘, poliz, ekilgan yerlardan tanobona deb atalgan soliq ham
olingan. Bu soliqning miqdori ekinzoming bozorga uzoq-yaqinligiga qarab
belgilangan.
Keyinchalik polizlarga yangi soliq – qo‘sh puli solinadigan bo‘ldi. Uning miqdori
yer haydashga yaroqli har bir juft ho‘kiz hisobidan kelib chiqib belgilangan.
Soliq tizimi orasida zakot deb atalgan soliq ham bo‘lgan. Uning miqdori soliq
solinadigan narsa qiymatining 2,5% ini tashkil etgan.
Zakot solig‘iga, asosan, chorva mollari egalari va savdogarlar tortilgan.
Tanobona, zakot, qo‘sh puli soliqlari esa faqat pul shaklida olingan.
Kanallar, inshoot, qal’a, ko‘priklar, yo‘llar ta’miri hashar yo‘li bilan amalga
oshirilgan. Boshda hasharchilar oziq-ovqat bilan ta’minlangan. XVIII asrdan 
boshlab
hasharga keluvchilar oziq-ovqati, ish asboblari, ot-aravasi bilan kelishi lozim 
bo‘lgan.
Davlat tuzumi va boshqaruv tizimi. Xonlik mutlaq monarxiya bo‘lib, oliy
hukmdor - xon davlat boshligi edi. Ma’muriy jihatdan xonlik hududi 15 ta viloyatga
(Pitnak, Hazorasp, Xonqa, Urganch, Qo‘shko‘pir, G‘azovat, Qiyot, Shohabbos,

---

Aim.uz 
Toshhovuz, Ambar-Manoq, Gurlan, Ko‘hna Urganch, Xo‘jayli, Chumanoy va
Qo‘ng‘irot) va 2 ta noiblikka bo‘lingan. Viloyatlar shahar va masjid qavmlarini
(qismlarni) o‘z ichiga olgan. Masjid qavmlari obro‘li oqsoqollar, qozilar va miroblar
tomonidan boshqarilgan.
Davlat boshlig‘i – xon hokimiyati vakolati nasldan naslga o‘tgan. Muhammad
Rahimxon I o‘z hukmdorligi davrida davlat boshqaruvi tizimida islohot
o‘lkazgan.
Unga ko‘ra xon huzurida yuqori ma’muriy organ – Oliy Kengash ta’sis etilgan. Oliy
Kengash davlatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati
vazifasini
bajargan. Oliy Kengashga xonning o‘zi rahbarlik qilgan. Oliy Kengash ishida
xonning yaqin qarindoshlari, mehtar, qo‘shbegi, devonbegi, naqib, shayxulislom,
bosh qozi, inoq, otaliq va biylar qatnashganlar. Ohy Kengash majlisi haftada
bir
marta o‘tkazilgan va unda davlatning ichki va tashqi siyosatiga oid eng muhim
masalalar muhokama etilgan.
Ayni paytda, xonlik hayotiga oid kundalik masalalarni hal etish uchun Kichik
Kengash ham ta’sis etilgan. Bu kengash ishida xondan tashqari mehtar,
qo‘shbegi,
devonbegi, naqib va shayxulislom qatnashganlar.
Xonlikda mehtar bosh vazir hisoblangan. U xon safarga chiqqan paytlarda
xonlikni idora qilgan. Mehtar va qo‘shbegi mamlakat miqyosida soliqlar yig‘ilishiga
javobgar bo‘lganlar.
Xonlikda 3 ta devon (vazirlik) ham faoliyat ko‘rsatgan. Bular xo‘jalik, ijtimoiy- 
siyosiy va harbiy ishlar bilan shug‘ullanuvchi devonlar edi. Ularning faoliyatiga
devonbegi rahbarlik qilgan. Xonlikning qo‘shiniga yasovulboshi qo‘mondonlik
qilgan.
Xonlik tarkibidagi qozoq va qoraqalpoqlar esa o‘zlarining biylari, turkmanlar esa
ularning vakili tomonidan boshqarilgan. Ularning lavozimlari nasldan naslga
meros
bo‘lib o‘tsa-da, nomzodini xon tasdiqlashi shart bo‘lgan.
Yer egaligi. Xonlikning asosiy boyligi yer hisoblanardi. Bu yerlar sug‘oriladigan
(axya) va sug‘orilmaydigan (adra) yerlardan iborat edi. Egalik shakliga ko‘ra,
Xiva

---

Aim.uz 
xonligining yerlari ham uchga bo‘lingan:
1. Davlat yerlari (podshohi). 2. Xususiy mulk (xususiy yerlar). 3. Vaqf yerlari.
Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali boshqa turli amaldorlar, ruhoniylar,
savdo-sotiq tabaqalari barcha yerlarning deyarli yarmiga egalik qilishgan.
Amaldorlarning yerlari 2-3 ming tanobni tashkil etgan. Xon va uning
qarindoshlari
undan ham katta hajmdagi yer maydonlariga egalik qilishgan. Qolgan yerlar
davlat
ixtiyoriga olingan (vaqf yerlaridan tashqari). Davlat yerlarida va xususiy mulk
yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilganlar.
Davlat yerini ijaraga oluvchilar bevatan, xususiy yerlarni ijaraga oluvchilar
koranda, vaqf yerlarini ijaraga oluvchilar esa vaqfchi deb atalgan.
Xonning qarindoshlari o‘z xususiy yerlaridan davlatga soliq to‘lamas edilar.
Davlat soliqlaridan ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon yer olganlar ham ozod 
etilgan
edilar. Biroq soliqni bu yerlarda ishlovchi ijaradorlar, ya’ni mehnatkashlar
to‘lashgan.
Suv tanqisligi tufayli dehqonchilik qiyin sharoitda olib borilardi. Shu bois
Amudaryodan suv chiqarishga e’tibor berildi. XVIII asrning 70-yillarida Davkor
ko‘li yonida kanal, XIX asr boshlarida esa Lavzan, Qilich Niyozbiy, Katta Xonobod
kanallari qurildi. Bu tadbirlar yerlarni sug‘orish holatini yaxshilashga ko‘maklashdi.
Qishloq xo‘jaligi. Xonlik aholisi, asosan, qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullangan.
Dehqonchilik va u bilan bog‘liq bo‘lgan chorvachilik qishloq xo‘jaligining ikki
asosiy sohasi edi.
Dehqonchilikda g‘alla, paxta va poliz mahsulotlari yetishtirish yetakchi o‘rin
egallagan. Ekinzorlarning yarmidan ortig‘ida g‘alla yetishtirilgan. G‘allachilikda
kuzgi bug‘doy ekish yetakchi o‘rin egallagan. Dehqonlarning don ekinlaridan
mo‘l
hosil olishlariga hatto chet elliklarning ham tan berganligiga tarix guvoh.
Chunonchi, Xivaga kelgan yevropalik sayyohlardan biri aytgan quyidagi so‘zlar
manbalarda saqlanib qolgan: “Men Germaniyaning o‘zida dalada
ishlovchilarning
Xivadagidek mirishkorligini ko‘rmaganman“.

---

Aim.uz