1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

Qiyoslovchi ravishdoshlar (karşılaştırma zarffiilleri)

O’zlari kesim bo’lib kelgan ergash gapni bosh gap orqali anglashilgan fikr bilan qiyoslovchi ravishdosh shakllariga qiyoslovchi ravishdoshlar deyiladi. Bu ravishdoshlar ma’no jihatdan ikkiga bo’linadi: 1. haqiqiy qiyoslovchi ravishdoshlar (gerçek karşılaştırma zarffiilleri) va 2. yordamchi qiyoslovchi ravishdoshlar (tutmaca karşılaştırma zarffiilleri). Birinchisi ikki ish harakatni to’g’ridan to’g’ri qarshilashtiradi (bildiği gibi yapmak, istediği kadar almak). Ikkinchisida esa qiyos haqiqiy emas, bir farazdir (kaçar gibi yapmak, yemiş kadar almak).

a) haqiqiy qiyoslovchi ravishdoshlar -dik va –ecek sifatdoshlariga egalik qo’shimchalari, hamda gibi va kadar ko’makchilari qo’shilgan holda tashkil etiladi: -diği gibi, -diği kadar, –eceği gibi, eceği kadar.

Bulardan gibi ko’makchisi vositasida yasalganlari qiyoslashda o’ziga xoslik namoyon etadi va haqiqiy qiyoslovchi ravishdoshlari bo’ladi: Hepsi söyledığim gibi çıktı. Yarın göreceğiniz gibi bahçemiz bakımsız.

kadar ko’makchisi qo’shib yasalganlari esa qiyoslovda ko’plikni ifodalaydi va haqiqiy ko’plik qiyoslovchi ravishdoshlari deb nomlanadi: Onun anlattığı kadar geniş değil. Bundan götürebileceğimiz kadar alalım.

Haqiqiy qiyoslovchi ravishdoshlar boshqa bir qo’llanishda bosh gapga teng yoki o’xshash ish-harakatni unga ilova sifatida ifodalab keladi: Zeynep liseyi bitirdiği gibi üniversite giriş sınavlarını da kazandı. Çıkarınızı gözettiğiniz kadar ülkenizi de düşünmelisiniz.

Usmonli turkchasida yanada kengroq ma’nodagi -diğince ravishdoshi bor edi. Uni hozirgi zamon turk tilidagi –diği nispette ko’makchili birikma shaklida uchratish mumkin. Bu shakl ham qiyoslovchi, ham payt ravishdoshi sifatida qo’llaniladi: “Dilin tuttugunca kişi dinç olur”. “Veli gussa yedüklerince biter”.

b) yordamchi qiyoslovchi ravishdoshlar –miş, -ir, –ecek, ba’zan esa -iyor fe’l negizlariga -ce va –cesine qo’shimchalari yoki haqiqiy qiyoslovchi ravishdoshlarida bo’lgani kabi faqat egalik qo’shimchalari olmasdan gibi, kadar ko’makchilari keltirilib yasaladi: kudurmuşça, görmemişçesine, anlamazca, koparırcasına kabi.

Bu sifatdosh negizlarining uzaytirilgan va yordamchi ravishdoshlik ifodalari –miş qo’shimchasi olgan shakllari ham uchraydi: Vuracakmışcasına davrandı. Bilirmişçesine söze karışma kabi.

Ko’makchili birikmalar vositasida yasalgan yordamchi qiyoslovchi ravishdoshlar ko’makchilariga ko’ra haqiqiy qiyoslovchi ravishdoshlar kabi asl va ko’plik turlariga bo’linishi mumkin: Tanımış gibi baktı. Görür gibi oldum. Yerleşmiş kadar rahattık va hok.

Bularning ham negizi –miş bilan uzaytirilgan shakllari bor: Uyuyormuş gibi yaptı. Birakacakmış gibi başlıyor.

Nihoyat, -esi sifatlari ham jo’nalish kelishigi bilan yordamchi qiyoslovchi ravishdoshlarini tashkil etishi mumkin: patlayasıya, öldüresiye, çıldırasıya va hok.

Shuningdek qiyoslovchi ravishdoshlarning ba’zi boshqa ko’makchili birikmalar bilan yasalgan shakllari ham uchraydi: söyledığim tarzda, verdiğim ölçüde, takacağı boyda va hok.
Lütfen aşağıdaki ba­sit cümlelere -erek (-arak) ulacı ekleyerek birleşik cümleler kurunuz.

Örnek: Ali etrafına bakıyor. Ali yürüyor.

Ali nasıl yürüyor - Ali etrafına bakarak yürüyor.