1-mavzu. Turk tilida ot so’z turkumi (TÜRKÇede iSİM) Tayanch so’z va iboralar

25 – MAVZU. RAVISHDOSHLAR (ZARFFİİLLER) (2)

Zidlov ravishdoshlari

(Karşıtlama zarffiilleri - -meden, -ceğine, -mektense, -ceği yerde)

Turk tilshunosligida qo’shma gap ichida ergash gapni bo’lishsizlik munosabatida bosh gapga boglaydigan ravishdoshlarga zidlov ravishdoshlari deyiladi.

Bo’lishsiz ravishdoshlardan biri fe’l, yana biri esa ot qo’shimchasini olgan fe’l vazifadosh shakllaridir: –madan, -meden; –maksızın, -meksizin. Har ikki qo’shimcha qo’shma gap ichidagi ergash gapning amalga oshmasligi, faqat bosh gapninggina amalga oshishini ifodalaydi: Çekinmeden söyleyebilirsiniz. Hiç aldırmaksızın devam ettiler.

Bu ma’noda turk tilshunosligida ularni «yo’qlik ravishdoshlari» ham deyishadi. Faqat –meden ravishdoshlari ba’zan fe’lning zamon nuqtai nazaridan oldin kelishi ma’nosida ham qo’llanadi: “Canakkale’ye varmadan koptu kıyamet”. “Gün doğmadan meşimei septen neler doğar”.

Bunday qo’llanish chog’ida –meden ravishdoshlarining eski usmoniy turkchasi –medin (aslida –medin ham uch xil me- –t- -in qo’shimchalarining birlashishidan yuzaga kelgan bo’lishi mumkin) shaklidan o’zlashganligi ma’lum bo’ladi: “Çok alametler belürdi gelmedin”.

–meden ravishdoshlari fe’lning harakat nomi va sifatdosh shakllaridan yasaladi va ikki gap orasida zidlik va qarama-qarshilik ma’nosini ifodalaydi: oturacağına, beklemektense, öveceği yerde, bildiği halde, kızmakla bereber, üşümesine rağmen, anlasa da, istese bile kabi.

Bulardan egalik olmoshi qo’shimchasi olganlari turlanadi: Evde oturacağına çalışsın. Onu beklemektense kendin yap. Seni öveceği yerde kötülüyor. Soruyu bildiğiniz halde niçin sustunuz? Bahçede üşümemize rağmen biraz daha çalıştık va hok.