1-mavzu: texnik termоdinamika reja

0
K
) va G’elsiy gradusida (
0
S
)
 
o’lchanishi mumkin. 
Suvning suyuq, bug’ va qattik fazalarini turg’un holati Kelvin gradusi bo’yicha
273,15
0
K
,
 
G’elsiy gradusi bo’yicha 
0,01
0
C
haroratga to’g’ri keladigan suvning 
uchlik nuqtasi deb ataladi. 
Kelvin gradusi bilai G’elsiy gradusida ifodalangan haroratlari o’rtasida 
quyidagicha bog’liqlik bor. 
C
t
К
Т
0
0
15
,
273


Absolyut harorat holat ko’rsatkichi hisoblanadi, absolyut harorat Kelvin 
gradusida o’lchanadi. Absolyut haroratni gradus shkalasi son jixatida G’elsiy 
gradus shkalasiga teng, ya’ni 
dT=dt
. 
Termodinamik jarayon 
Bir jinsli jismning holatini termodinamik ko’rsatkichlari 
R, V 
va 
T 
biri biriga 
bog’liq va o’zaro ma’lum matematik tenglama orqali 
F(R,V,T)=
0 ko’rinishida 
bog’langan. Bunday bog’liqlik termodinamikada holat tenglamasi deb ataladi. 
Vaqt, massasi va tarkibi bo’yicha o’zgarmas va bir jinsli sodda tizimlarni 
holatini aniqlash uchun, agarda holat tenglamasi ma’lum bo’lsa, uchta 
o’zgaruvchidan ikkitasini bilish kifoya qiladi. 
)
,
(
);
,
(
);
,
(
1
1
1
P
V
f
T
T
P
f
V
T
V
f
Р



Agarda termodinamikoviy tizim turgan tashqi muxitni sharoiti o’zgarsa 
tizimning holati ham o’zgaradi. Bir turg’un holatdan ikkinchi turg’un holatga 
o’tishida 
termodinamikoviy 
tizimning 
holatini 
o’zgarishini 
yg’indisi 
termodinamikoviy jarayon deb ataladi. 
Jismning hajmini barcha nuqtalarida bosimi, harorati, solishtirma hajmi va 
boshqa hamma fizik xususiyatlari bir hil bo’lsa jismnipg holatini turg’un holat deb 
ataladi. 
Tizimning holatini o’zgarish jarayoni turg’un bo’lishi mumkin. Agarda
jarayon kechishida turg’un holatlardan o’tsa bunday jarayonni turg’un deb ataladi. 
Termodinamikoviy tizimni turg’un holatini va holatining o’zgarishini turg’un 
jarayonini termodinamika birinchi galda ko’rib chiqadi. Faqat turg’un holatni holat 
tenglamasi orqali miqdoriy ko’rsatilishi mumkin. Klapeyron, Klapeyron-
Mendeleev, Van-der-Vaals tenglamalari holatning sodda tenglamalari hisoblanadi. 
Turg’un jarayon tashqi sharoitni cheksiz sekinlik bilan o’zgarshida tizimning 
holatini belgiluvchi ko’rsatkichlarining o’zgarishi ko’rsatkichlarning miqdoriga 
nisbatan cheksiz kichik bo’lganda sodir bo’ladi. Masalan, tsilindrda gazning tezlik 
bilan kengayishida yoki tezlik bilan siqishda harorat va bosim ishchi jismnimg 
hajmini barcha nuqtalarida bir hil bo’lmaydi, ya’ni noturg’un holatga ega bo’ladi, 
jarayonning o’zi esa noturg’an bo’ladi. 
Holat tenglamasi 
F(V,R,T)=0 
matematik nuqtai nazaridan uch o’qli koordinat 

---

tizimi 
R, V, 
va 
T 
ga termodinamikoviy satx deb ataladigan ayrim satxlarni 
ifodalaydi. Termodinamikoviy tizimning xolatini o’zgarishini turg’un jarayonini 
(grafikda) chizmada tasvirlash mumkip. 
Agarda termodinamikoviy satxni koordinata o’qiga parallel bo’lgan tekisliklar 
bilan kesilsa satxda quyidagi chiziklar paydo bo’ladi: 
V = sonst 
tekislik bilan 
kesimi 
R,T 
koordinatida bosimni haroratga bog’liq ravishda o’zgarish jarayonini 
belgilovchi chiziqni beradi; bu chizik bilan tasvirlanadigan jarayon o’zgarmas 
hajmda kechadi va izoxorikli jarayon deb ataladi; 
R=sonst 
bo’lgandagi tekislik 
bilan kesimi 
V
, 
T
koordinatada solishtirma hajmning haroratga bog’liq ravishda 
o’zgarish chizig’ini beradi; bu chiziq bilan tasvirlanadigan jarayon o’zgarmas 
bosimda kechadi va izoxorikli jarayon deb ataladi; 
T=const
bo’lgandagi tekislik 
bilan kesim 
R,V 
koordinatada bosimni solishtirma hajmga bog’liq; ravishda 
o’zgarish chizig’ini beradi; bu chiziq bilan tasvirlanadigan jarayon o’zgarmas 
haroratda kechadi va izotermli jarayon deb ataladi. 
Turg’un termodinamikoviy jarayonlarni tadqiqot qilish uchun texnikoviy 
termodinamikada ikki o’qli 
R,V 
koordinat tizimidan foydalaniladi. Abs
g’
issa o’qi 
solishtirma hajm, ordinata o’qi esa bosim hisoblaiadi. 
R,V
koordinat tizimida tik chiziq o’zgarmas hajmdagi jarayon 
izoxorikni tasvirlaydi, gorizontal chiziq o’zgarmas bosimdagi jarayon 
izoxorikni tasvirlaydi, giperbola shaklidagi egri chiziq o’zgarmas haroratdagi 
jarayon izotermni tasvirlaydi (2.2-rasm). 
2-rasm. 
Termodinamik jarayonlarni o’rganayotganda bekik yoki aylanma jarayonlar 
muxim ahamiyatga ega. Ketma-ket qotor holatlarni o’tib boshlang’ich holatiga 
qaytib keladigan tizim jarayoni aylanma jarayon deb ataladi. Aylanma jarayon 
tsikl
deb ham ataladi. 
Istalgan termodinamik jarayonda holat ko’rsatkichlarni o’zgarishi jarayonning 
turiga bog’liq bo’lmaydi, uning boshlang’ich va ohirgi holati bilan aniqlanadi. 
SHuning uchun istalgan holat ko’rsatkichlari holatning funktsiyasi ham 
hisoblanadi. 
Ko’rsatkichlar tizimining massasiga bog’liq va bog’liq bo’lmasligi mumkin. 
Holatning ko’rsatkichlari tizimining massasiga bog’liq bo’lmasa intensiv 
ko’rsatkichlar deb ataladi (bosim, harorat). Tizimining massasiga proporg’ioial 
bo’lgan ko’rsatkichlar additivli yoki ekstensivli ko’rsatkichlar deb ataladi (hajm, 
energiya, entropiya va b.).