1-mavzu: texnik termоdinamika reja

 
Texnikaviy
termodinamika
- issiqlik mashinalarida (bug’ va gaz turbina, 
ichki yonuv dvigatel, sovitish mashinasi) issiqlikni ishga va ishni issiqlikka 
aylantiruvchi fizik xodisalarni o’rganadi. 
Bu fan umumiy fan bo’lmish termodinamikaning bir qismi hisoblanadi. 
Termodinamikaning birinchi va ikkinchi qonunlariga asoslangan holda tabiatning 
turli xodisalari, fizikaviy, kimyoviy, kosmik, biologik va boshqa xodisalarni 
o’rganadi. 
XVIII-asrda bug’ mashinalarining paydo bo’lishi bilan texnikaviy 
termodinamika kelib chiqdi. Birinchi bur mashinalari tejamkor bo’lmagan, 
yonilg’ini solishtirma sarfi 34 kg/kVt gacha yetgan. Dastlab ularni ko’mir 
shaxtalaridan suvni tartib olishda foydalanilgan. 
Keyinchalik bug’ mashinalaridan foydalanish sahalari kengayib borgan. 
Ularni zavodlarda, fabrikadarda, transportda ishlatilgan. Ularni soni tezlik bilan 
oshabordi. SHuning bilan birgalikda ko’mirga bo’lgan talab ham orta bordi. 
Bularning hammasi mashinalarni tejamkor ishlashni oshirishni talab qildi, ya’ni 
yonilg’ini solishtirma sarfini kamaytirishni. 
Birinchi bo’lib, frantsuz injeneri S. Karno bu masalani nazariy jihatdan hal 
qildi va tejamkorligini oshirish yo’llarini ko’rsatdi. SHunday qilib u texnikaviy 
termodinamikaga asos soldi. 
Keyinchalik bu fanni ravojlanishi bug’ dvigatellarini takomillashtirish, 
tejamkor yangi bug’ mashinalarini, bug’ turbinalarini yaratish bilan bog’liq 
bo’lgan. 
Tadqiqotlar natijasi yonilg’ini solishtirma sarfini 25 marta kamaytirishga 
imkon berdi (birinchi bug’ mashinasiga nisbatan). 
XIX va XX asrlarda nemis muxandisi R. Dizel tadqiqotlari natijasida 1898 y. 
dvigatelni yangi turini yaratishga muvaffaq bo’ladi (IYoD). Bu dvigatel, o’sha 
davr, bug’ mashinalariga qaraganda ancha tejamkor bo’lgan. Bu ichki yonuv 
dvigatel (IYoD) uning nomi bilan dizelь deb yuritila boshlangan. 1899 yili 
Rossiyada dizellarni ishlab chiqish boshlandi, ularda birmunchi o’zgartirishlar 
kiritilgan, kerasin o’rniga, arzon bo’lgan neft ishlatilgan, bu dvigatelning dunyo 
bo’yicha keng tarqalishiga olib keldi. 
Issiqlik dvigatellarining rivojlanishi o’z navbatida texnikaviy termodinamika 
oldiga uni ravojlantirishga yangi vazifalar qo’ydi. Bug’-kuch qurilmalarida yuqori 
bosimli va haroratli bug’lardan foydalanish bunday bug’larni xususiyatini 
chuqurroq o’rganishni keltirib chiqardi. 
Xalq xo’jaligida IYoD larning keng qo’llanilishi ularning issiqlik jarayonini 
chuqurroq o’rganishga majbur qildi. Bu vazifani rus olimi, prof. V.I. Grinevetskiy 
amalga oshirdi. U o’zining «IYoDning ish jarayonini issiqlik hisobi» (1908 y.) 
kitobida IYoDlarni nazariyasiga va ish jarayonini hisobiga asos soldi. 

---

Xozirgi paytda tug’ridan-to’g’ri yonilg’ini elektr energiyasiga aylantirish 
sohasi bo’yicha keng termodinamik tadqiqot ishlari olib borilmoqda. 
Yuqorida keltirilganlardan ko’rinib turibdiki termodinamika va issiqlik 
dvigatellari bir-biri bilan mustaxkam bog’liq. 
Yonilg’i-energetik 
zahiralarini 
xalq 
xo’jaligida 
ishlatishda, 
uni 
samaradorligini oshirishga quyidagilar kiradi. 
Xalq xo’jaligini hamma sohalarida energiyani tejaydigan ilmiy-texnik 
jarayonlarni tezlashtirishga, hamma turdagi energetik yo’qotishlarni kamaytirish, 
ikkilamchi resurslardan foydalanish darajasini oshirish, siqilgan va suyultirilgan 
tabiiy gazlarni ishlatish bilan motor yonilg’ilarini zahirasini oshirish, energetik va 
energiyadan foydalaniladigan jihozlarni takomillashtirish, yonilg’ini, issiqlikni va 
elektr energiyasini solishtirma sarfini kamaytirish maqsadida energetik va 
texnologik qurilmalarni ishlash rejimini optimallashtirish, ikkilamchi energetik 
zahiralardan foydalanish.