|
beriladi.
Tadbirkorlar hamjamiyati nopok tadbirkorlarga nisbatan murosasiz
bo‘lishi lozim. Ularga nisbatan birinchi navbatda davlat emas, balki
tadbirkorlarning o‘zlari munosabat bildiradigan va ushbu muhit sofligini
ta’minlaydigan tizim yaratishimiz kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev
TADBIRKORNING HUQUQI
Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishdan avval uning mas’uliyatini
to‘liq his etish lozim. Tadbirkorlik mas’uliyati, eng avvalo, qonun hujjatlarida
belgilab berilgan huquq va majburiyatlarning bajarilishi orqali
namoyon bo‘ladi.
Tadbirkorning huquqi – davlat tomonidan tadbirkor uchun foydalanishi
belgilangan yoki ruxsat berilgan xatti-harakatlar qoidalari
majmuyi.
Masalan, tadbirkorning asosiy huquqlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish
mumkin:
– qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har qanday faoliyatni amalga
oshirish;
– mulk huquqi asosida o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulkka egalik qilish,
undan foydalanish va uni tasarruf etish;
– o‘z faoliyati yo‘nalishlarini, tovarlar yetkazib beruvchilarni va o‘z
tovarlarining iste’molchilarini mustaqil ravishda tanlash;
– barcha ishlab chiqarish xarajatlarining o‘rni qoplanib, soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan so‘ng qolgan daromadni (foydani)
erkin tasarruf etish;
– kreditlar olish, boshqa shaxslarning pul mablag‘larini hamda molmulkini
shartnoma shartlari asosida jalb etish;
– tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish.
71
TADBIRKORNING MAJBURIYATI
Tadbirkorlik mas’uliyati ko‘proq tadbirkor tomonidan majburiyatlarning
to‘liq va o‘z vaqtida bajarilishi orqali namoyon bo‘ladi.
Tadbirkorning majburiyati – davlat tomonidan tadbirkor uchun
rioya etilishi yoki bajarilishi shart etib belgilangan xatti-harakatlar
qoidalari majmuyi.
Quyida tadbirkor majburiyatining ayrimlariga to‘xtalib o‘tamiz.
SHARTNOMA MAJBURIYATLARINI BAJARISH
Tadbirkor o‘z faoliyatini turli subyektlar – davlat idoralari, korxonalar
va tashkilotlar, yakka tadbirkorlar yoki fuqarolar bilan tuzilgan shartnomalar
asosida olib boradi. Shunday ekan, u eng avvalo mazkur shartnomalardan
kelib chiqadigan majburiyatlarini bajarishi lozim.
Tadbirkorlarda o‘z shartnoma majburiyatlarini bajarish mas’ulligi mavjud
bo‘lmagan holatni tasavvur qilib ko‘raylik. Oziq-ovqatlarning o‘z vaqtida
yoki yetarli hajmda yetkazib berilmasligi – mamlakatda narx-navoning
keskin o‘sishi hamda ocharchilikning kelib chiqishiga; korxonalarga
xomashyo
va materiallarning yetkazib berilmasligi – ishlab chiqarishning
qisqarishi, to‘xtab qolishi, ishsizlikning paydo bo‘lishi va oqibatda iqtisodiyotning
inqirozga yuz tutishiga olib keladi.
TO‘LOVLARNI O‘Z VAQTIDA TO‘LASH
Tadbirkor o‘z faoliyati natijasida kelib chiqadigan soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlarni o‘z vaqtida to‘lashi zarur. Aks holda, davlat budjeti
daromad qismining bajarilmasligi va budjet taqchilligining paydo bo‘lishiga
olib keladi. Oqibatda, davlat budjetidan moliyalashtiriluvchi korxona va
tashkilotlar moliyaviy ta’minotiga putur yetadi, ularning ishchi va xodimlari
o‘z vaqtida maosh olmaydi, pensiya va ijtimoiy to‘lovlar kechikadi.
Tadbirkor agar o‘z faoliyatida yollanma mehnatdan foydalansa, ishchi
va xodimlarning ish haqi va boshqa ijtimoiy sug‘urta to‘lovlarini amalga
oshirishi lozim. O‘z vaqtida va mehnatiga munosib miqdorda ish haqi
olmagan ishchining mehnat unumdorligi pasayadi. Oqibatda boshqa ishga
72
o‘tish yoki qo‘shimcha daromad topish yo‘llarini izlashga tushadi. Bularning
barchasi tadbirkorning faoliyat natijalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
QONUN HUJJATLARI TALABLARIGA RIOYA ETISH
Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etishda mehnatni muhofaza qilish hamda
xavfsizlik texnikasi, ekologiya, sanitariya va gigiyena sohasidagi qonun
hujjatlari va normativ hujjatlar talablariga rioya etish kerak. Chunki yetarli
darajada yoritilmagan, issiqlik bilan ta’minlanmagan, o‘z hayotini xavf ostiga
qo‘yish mumkin bo‘lgan sharoitda ishchilar yuqori unum bilan ishlay
olmaydi. Qolaversa, buning oqibatida ro‘y bergan noxush holatlar, baxtsiz
hodisalarga ish beruvchi – tadbirkor to‘liq javobgar bo‘ladi.
Ekologiya, ya’ni atrof-muhit muhofazasiga e’tibor qilmaslik, ishlab chiqarish
chiqindilarini aholi yashash punktlariga, suv havzalariga tashlash,
zaharli modda yoki gazlar chiqishining oldini olmaslik, avvalo, shu korxonadagi
ishchi va tadbirkorning, qolaversa, barcha jamiyat a’zolarining
sog‘lig‘iga putur yetkazadi.
HALOL RAQOBATLASHUV
Boshqa tadbirkorlar bilan raqobatlashganda faqat uning ruxsat etilgan
(halol raqobat) turlaridan foydalanilishi, ayni paytda, iste’molchilarning
huquqlarini himoya qilish haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etilishi
lozim. O‘z raqiblarini qo‘rqitish, ularning tijorat yoki sanoat sirlarini
o‘g‘irlashga harakat qilish, mol-mulkiga qasddan ziyon yetkazish, raqobatchilarni
sindirish uchun demping narx, ya’ni mahsulotni o‘z tannarxidan
past bo‘lgan narxda sotish kabi usullar nohalol (g‘irrom) raqobat turlari
hisoblanadi. Bunday raqobatlashuvning keng yoyilishi iqtisodiyotdagi
barqarorlikning buzilishiga, jamiyatda esa jinoyatchilikning kengayishiga
olib keladi.
TO‘G‘RI HISOB YURITISH VA HISOBDORLIK
Tadbirkor buxgalteriya, tezkor va statistika hisobini qonun hujjatlari
talablariga muvofiq yuritishi, shuningdek, o‘z faoliyati to‘g‘risidagi hisobotlarni
tegishli davlat organlariga belgilangan tartibda va muddatlar73
da taqdim etishi shart. To‘g‘ri hisob yuritmaslik oqibatida tadbirkorning
moliyaviy natijalarini noto‘g‘ri ko‘rsatish, foydani yashirish orqali soliqni
pasaytirish holatlari kelib chiqishi mumkin.
TADBIRKORNING JAVOBGARLIGI
Tadbirkorning javobgarligi belgilangan huquq va majburiyatlarga rioya
etmaslik, ularni bajarmaslik oqibatida paydo bo‘ladi. Tadbirkorning javobgarligi
deganda tadbirkor tomonidan bajarilmagan shartnoma majburiyatlari,
xo‘jalik subyektlari, iste’molchilar, yollanma ishchilar va davlatning
poymol etilgan huquqlarini tiklashga yo‘naltirilgan muayyan xatti-harakatlarni
amalga oshirish majburiyati tushuniladi.
Tadbirkorning javobgarligi – bu tadbirkor xatti-harakatining belgilangan
qonun me’yorlari, ijtimoiy va axloqiy qoidalarga muvofiqligi
yuzasidan javob berish majburiyati.
Tadbirkorning javobgarligi mulkiy (moddiy), ma’muriy, jinoiy va axloqiy
ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin.
Huquqbuzarlik subyektiga ko‘ra javobgarlik yakka tartibdagi, guruhiy
yoki jamoaviy ko‘rinishlarga ajralishi mumkin. Yakka tartibdagi javobgarlikka
tadbirkorlik faoliyati sohasidagi o‘z majburiyatlarini bajarmaganligi
uchun alohida jismoniy shaxs, guruhiy javobgarlikka – jismoniy shaxslar
guruhi, jamoaviy javobgarlikka – yuridik shaxslar ega bo‘ladi.
BILIMINGIZNI SINAB KO‘RING!
1. Tadbirkorlik mas’uliyati nima? U qanday holatlar orqali namoyon bo‘ladi?
2. Tadbirkorning huquqi nima? Mamlakatimizdagi tadbirkorlarning asosiy
huquqlarini sanab bering.
3. Tadbirkorning majburiyati nima? U tadbirkorning huquqidan nimasi bilan
farq qiladi?
4. Nima uchun tadbirkor tomonidan shartnoma majburiyatlarini bajarish zarur
hisoblanadi? Shartnomaning bajarilmasligi qanday holatlarga olib keladi?
5. Tadbirkor tomonidan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni o‘z vaqtida
to‘lamaslik qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin?
6. Tadbirkor qo‘l ostidagi ishchilarning ish haqini pasaytirish orqali o‘z foydasini
oshirishi mumkinmi? Nima uchun?
Do'stlaringiz bilan baham: |
