1-mavzu: Sug`urtaning iqtisodiy mohiyati va funksiyalari. Reja: Sug‘urta nazariyasining kelib chiqish tarixi. Sug‘urta nazariyasi predmeti va ob’ekti

3. Mulkiy sug‘urtada zararlarni aniqlash
Jahon amaliyotida sug‘urta javobgarligining yoki sug‘urta summasiga bog‘liq ravishda zararni aniqlashning ikki tizimidan foydalaniladi, bulardan birinchisi – mutanosib (proporsional) sug‘urtalash bo‘lsa, ikkinchisi – birinchi xatar tizimidir. ²Agar shartnomada sug‘urta summasi mulkning sug‘urta qiymatidan pastroq qilib belgilangan bo‘lsa, mutanosib sug‘urtalash tizimida mulkning qisman zarar ko‘rishi holatida tovon to‘lovi miqdorining haqiqiy keltirilgan zarar summasi bilan mutanosibligi orqali aniqlanadi va bunda sug‘urta summasining sug‘urta qiymatiga mutanosibligi nisbatidan kelib chiqiladi. Zararning sug‘urtalanmay qolgan qismiga proporsional bo‘lgan qismi bo‘yicha javobgarlik sug‘urta qildiruvchining o‘z zimmasida qoladi. O‘zbekistonda birinchi xatar tizimi kamroq qo‘llaniladi. Mutanosib sug‘urtalashdan farqli o‘laroq, birinchi xatar tizimida sug‘urta bo‘yicha to‘lovning faqat yuqori qiymati sug‘urta summasining miqdori bilan cheklanadi. Agar birinchi xatar (zarar)ning miqdori sug‘urta summasidan kam bo‘lsa, to‘liq ravishda to‘lanadi, ikkinchisi esa – sug‘urta sukmmasidan qolgan qismida ko‘p bo‘lmagan miqdorda to‘lanadi va h.k., toki sug‘urta summasi batamom to‘lab bo‘linguncha shu tarzda davom etadi. Birinchi xatar tizimidan foydalangilganda tarif mutanosib sug‘urta tarifiga nisbatan odatda 10-20 foiz yuqoriroq bo‘ladi
Har qanday da’vo bo‘yicha etkazilgan ziyonni baholashning asosiy qoidasi ziyon etkazilgan mulk narxini emas, balki uning sug‘urta holati ro‘y bergan paytdagi va joydagi qiymatini aniqlash hisoblanadi. Agar mulk qiymati polisning amal qilish davri mobaynida o‘sgan bo‘lsa, sug‘urta qildiruvchi o‘sgan qiymat bo‘yicha to‘lov olishga haqli.
Kelgusi daromadlarni yo‘qotish yoki etkazilgan ziyondan kelib chiqadigan boshqa yo‘qotishlar hisobga olinmaydi. Shuningdek, to‘lovlar ma’naviy harajatlarni ham o‘z ichiga olmaydi.
Ba’zida mulk to‘laligicha yo‘q qilinadi va mulkni qutqarish masalasi o‘ringa ega bo‘lmaydi. Biroq ko‘pincha mulk to‘laligicha emas, balki uning bir qismiga ziyon etkaziladi. Bunday holatda «qutqarilgan mulk» haqida savol tug‘iladi. Sport tovarlari sotiladigan magazin yong‘indan ziyon ko‘rgan holatni tasavvur qilish qiyin emas. Ayrim buyumlar yonib ketgan, bir qismi tutundan dudlanib qolgan (bu esa sifatning yomonlashuvi sifatida baholanadi), boshqalar esa (masalan, giryalar) olovga bardosh berib, saqlanib qolgan. Sug‘urta qildiruvchi o‘z yo‘qotishlari qiymatini qolgan tovarlarni ma’lum bir tarzda ishlov berishdan so‘ng arzonlashtirilgan narxlarda sotishni hisobga olgan holda aniqlashi mumkin. agar sug‘urta qildiruvchi mulkni to‘liq yo‘q qilingan deb hisoblamasa, u to‘lovning to‘liq hajmda amalga oshirilishini talab qilishga haqli emas.