1-mavzu: sotsial-psixologik trening haqida umumiy tushuncha. Trenerning shaxsi va kvalifikatsiyasi. Trenerning axloqiy me’yorlari

2.Trening guruhi boshlovchisining asosiy rollari. Trening guruhi tashkil etilgan kundan boshlab unda qatnashuvchilar o‘rtasida rollarni faol taqsimlash amalga oshiriladi. Aksariyat trening guruhlarining rivojlanishi davomida bir yoki bir nechta etakchilar yuzaga kela boshlaydi. Bir guruhda bir nechta rahbar etakchilar paydo bo‘lgan taqdirda, ularning ortasida yanada shiddatli o‘zaro ta'sir, ehtimol, nizolarninig payda bo‘lishi muqarrar. O‘zini lider deb da'vo qiladigan shaxs psixologik jihatdan mukammallikka intiladi va qoida tariqasida guruh faoliyatida boshqalardan ustunlikka erishadi. Lider, treningning boshqa ishtirokchilariga nisbatan odatda faolroq va ko‘p hollarda guruh dunyoqarashini his qiladigan, guruh qadriyatlari va guruh me'yorlarini tushunadigan shaxs bo‘lishi talab etiladi. Qachonki, guruh manfaatlarini his qilib, nazoratga olib, a'zolarning harakatlarini aniq kuzatib, guruhning umumiy manfaatlarga zid kelmasligi va guruhning hamjihatligini buzmaslikka harakat qilgan lidergagina ishonch hosil qiladi.
Rahbarlik va liderlik guruh boshqaruvi bilan bog‘liq bo‘lgan ikkita asosiy tushunchadir. Rahbarlikdan farqli o‘laroq, liderlik psixologik xususiyatga ega va guruh ichidagi hodisa sifatida norasmiy munosabatlar tizimida alohida o‘rin tutadi. Rahbarlik va liderlik tushunchasini turlicha izohlagan B. Karlof va S. Sedeberg rahbarlikni odamlarning shaxsiy fazilatlari bilan bog‘liq bo‘lmagan rasmiy imperial pozitsiya, liderlikni esa murakkab tushuncha sifatida quyidagi xususiyatlarini keltirib o‘tadi:⁷
- insoniy fazilatlar bilan bog‘liqlik;

• 
  izdoshlarni qollab - quvvatlash jarayoni;
  
• 
  inson faoliyati natijasi.
  

Trenerlik va liderlik tushunchalarini taqqoslagan olim B. D. Parigin ularning mavqeining quyidagi umumiy va farqlovchi xususiyatlarini ta'kidlaydi⁸

1. 
   Lider norasmiy ravishda tayinlanadi va asosan guruh ichidagi munosabatlarni tartibga soladi, rahbar rasmiy ravishda tayinlanadi yoki saylanadi va guruhning rasmiy munosabatlarini tartibga solishga chaqiriladi.
   
2. 
   Trenerlik fenomeni kamroq barqarordir, liderlik nomzodi guruh hayotiga va undagi kayfiyatga ko‘proq bog‘liq bo‘lib, rahbarlikka qaraganda barqarordir.
   
3. 
   Trener bir nechta ijtimoiy rollarni bajaradi, shu jumladan tashqarida guruhning vakili hisoblanadi. Liderning faoliyati guruh ichidagi munosabatlar va o‘zaro ta'sirlar bilan cheklangandir.
   
4. 
   Guruh treneri, liderlardan farqli o‘laroq, liderda bo‘lmagan aniqroq sanktsiyalar tizimiga ega.
   
5. 
   Trenerga huquqlar beriladi va u guruh faoliyati, uning natijalari, shu jumladan qonun oldida javob beradi.
   
6. 
   Lider shunga o‘xshash huquq va vakolatlarga ega emas va guruh ishi uchun, undagi barcha narsalar uchun javobgar bo‘lmaydi.
   

Ijtimoiy psixologiyada liderlik turlarini tavsiflash va tasniflashga turli xil yondashuvlar mavjud. Ulardan biri doirasida trenerningning umumiy psixologik xususiyatining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat bo‘ladi: hissiyotlilik, samaradorlik va xabardorlik..
Shuningdek, treningning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, uni o‘tkazish zarurati tashkilot rahbariyati tomonidan tan olinishi va boshlanishi kerak. Ushbu turdagi amaliy ishlarga ixtisoslashgan tashkiliy psixologning roli shunchaki “buyurtma qilingan” xizmatlarni taqdim etish bilan cheklanmaydi. O‘qituvchi o‘zi kerakli bilim, ko‘nikmalarga ega bo‘lgan, tayyor va ularni boshqalarga qanday etkazishni biladigan bo‘lishi kerak. U o‘z talabalari tomonidan voqelikning yangi sohasini o‘zlashtirish jarayonida faol ishtirok etishi, uni boshqarishi, ish natijalari uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olishi kerak. Uning vazifalari, shuningdek, o‘qishga yuborilgan odamlar uchun
buyurtmachilar tashkiloti rahbariyatining javobgarligini shakllantirishni o‘z ichiga oladi. Bu tashkilot xodimlarining ortib borayotgan salohiyatidan samarali foydalanish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish uchun murabbiyning ma'muriyat bilan birgalikda ish olib borishda ishtirok etishini anglatadi.