1-mavzu: sotsial geografiyaning ob’ekti va predmeti reja

Nozokompleksbu, bir qator bo’g’inlarni (komponentlarni) o’z ichiga olgan bir butun tizim sifatida tushunilishi mumkin. Ushbu bo’tinlarning xdr biri o’zaro bevosita aloqadorlikka ega. Ulardan birortasining o’zgarishi dorhol boshqasiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Inson kasalliklaridan birortasiga mansub bo’lgan nozokompleks bir tomondan, kasallikni vujudga keltiruvchi (chaqiruvchi) shart — sharoitlarni va ikkinchi tomondan, aynang shu kasallikni qabul qilishga moyil organizmni o’z ichiga qamrab oladi. Jumladan, endemik buqoqqa xos bo’lgan nozokompleks, eng avvalo ushbu kasallikka moyil bo’lgan inson organizmi hamda suv va oziq — ovqat mahsulotlarida yod moddasini yetishmasligini o’z ichiga oladi. Nozokomplekslarni, ayniqsa yuqumli kasalliklar bo’yicha ko’plab ajratish mumkin.
Nozokomplekslarning komponentlari va ular o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik sodda (inson —suv yoki oziq —ovqatda yodning yetishmasligi) yoki murakkab (atrof muxitning ikki, uch va undan ortiq komponentlari va inson organizmi) ko’rinish (tur)larga ega. Murakkab nozokomplekslarga, ko’pincha inson parazitar kasalliklari bilan bog’liq bo’lgan (bezgak, leyshmanioz, kana entsefaliti va b.) larni kiritish mumkin.Muayyanhudud doirasidagi turlicha nozokomplekslar, bevosita inson kasalliklari bilan aloqador bo’lgan nozogeografik vaziyatning u yoki bu holatini belgilashda muhim rol o’ynaydi.
Nozogeografik vaziyatning bosh mezonlari va ko’rsatkichlariga aholining o’rtacha umr ko’rishi, umumiy va bolalar o’limi darajasi, aholining kasallanishi, turli mamlakat va rayonlardagi ekologik, sanitariya -gigiena va epidemiologik xolatlar kiradi. (Soliev, Komilova, 1999, s.12)
Zamonaviy nozogeografik tadqiqotlarni kasaliklarning nozoareallarini (tarqalish hududlarini) o’rganmasdan tasavvur qilib bo’lmaydi. Demak, nozoareal -bu aholi orasida muayyan bir kasallik turi xisobga olinayotgan yoki paydo bo’lishi mumkin bo’lgan hududni o’z ichiga oladi. Ularning vujudga kelishi, maydoni, chegaralari tabiiy — geografik, ijtimoiy - iqtisodiy omillar ta’sirida turlicha shakllanadi.
Alohida olingan inson kasalliklari nozoareallarining tadrijiy o’zgarishlarini tadqiq etish natijasida ularning vujudga kelishi sabablari o’rganilib, tarqalishi mumkin bo’lgan hududlar aniqlanadi. Bu esa, kasalliklarning avvaldan qachon va qaerda paydo bo’lishini bilishda va ularga qarshi tibbiy chora — tadbirlarni amalga oshirishda katta ahamiyatga ega.
Turlicha inson kasalliklarining nozoareallarini o’zaro hamda atrof -muhit omillari va shart -sharoitlari bilan taqqoslash, o’z navbatida ularning vujudga kelishi, hozirgi holati va kelgusidagi o’zgarishlari qonuniyatlari haqida xulosalar olish imkonini beradi.
Nozogeografiyaning ichida ayrim kasalliklarni kelib chiqishini tarixiy davrlar mobaynida o’rganuvchi tarixiy nozogeografiya yo’nalishi ham mavjud. Hozirda, tibbiyot geografiyasi tarkibida mintaqaviy (regionalьnaya) tibbiyot geografiyasi shakllanib bormoqda (Keller, 1989, s.12). Bu yo’nalish bo’yicha ko’plab nozogeografik tadqiqotlar sobiq Ittifoqda amalga oshirilgan. O’zbekistonda esa buiday tadqiqotlar jumlasiga, N.Komilova tomonidan bajarilgan dissertatsiyani kiritish mumkin. Binobarin, Buxoro viloyati nozogeografik vaziyati masalalari yoritilgan ushbu ish Uzbekistonda nozogeografiya bo’yicha amalga oshirilgan ilk tibbiy — geografik tadqiqotdir.
Inson kasalliklarining kelib chiqishi va tarqalishida yoki nozokomplekslar va nozoareallarni vujudga kelishida kasalliklarning rivojlanishi bilan atrof-muhit omillari orasida uzviy aloqadorlik mavjud. Bunda atrof-muhitning tabiiy va ijtimoiy — iqtisodiy omillarini yetakchi rolini alohida ta’kidlash lozim.
Inson kasalliklari va uning turlicha nozokomplekslari va nozoareallarini vujudga kelishi va tadrijiy o’zgarishlarpiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarga quyidagilar kiradi:

1.