1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

Nazorat savollari:

1. 
   Rim sivilizatsiyasining yunon sivilizatsiyasi bilan umumiy xususiyatlarini ko’rsating.
   
2. 
   Antik sivilizatsiyaning bugungi kunga qadar o’z dolzarbligini yo’qotmagan yutuqlarini sanab bering.
   

16-mavzu: Vizantiya va Rossiya sivilizatsiyalari
Asosiy savollar:
1. Vizantiya sivilizatsiyasi va uning ahamiyati
2. Rus sivilizatsiyasi va uning o’ziga xos xususiyatlari


1-savolning bayoni:
Sivilizatsion taraqqiyotning Qadimgi davrdan keyingi bosqichi O’rta asrlar bo’ldi. Bu davrda Vizantiya sivilizatsiyasi alohida, yetakchi o’rin tutdi.
Vizantiya tarixi 324 yilda Bosfor bo’g’ozidagi qadimgi Vizantiy shaharchasi o’rnida Rimning yangi poytaxti Konstantinopolga asos solinishi bilan boshlanib, 1453 yilda turklar tomonidan bosib olinishidan so’ng yakun topdi. Mustaqil davlat va sivilizatsiya sifatida esa uning tarixi Rim ikki qismga parchalanib ketgan 395 yildan boshlanadi.
Konstantinopol Rim imperiyasining Yevropa va Osiyo qismlari tutashgan nuqtada, Sharq va G’arb chorrahasida joylashgan edi. Darhaqiqat Vizantiya sivilizatsiyasi antik meros va sharqiy – xristian maslagining o’ziga xos sintezi edi. Uning tabiiy-geografik o’rni muhim savdo yo’llarini nazorat qilish, bo’g’ozlar ustidan harbiy-strategik jihatdan hukmronlik qilish imkonini berardi. Vizantiya chegaralari uning ming yildan ortiq tarixi davomida o’zgarib turdi, biroq o’zining qudratga erishgan davrida Vizantiya Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, Shimoliy Mesopotamiya, Armanistonnig bir qismi, Suriya, Falsatin, Misr, Krit va Kipr orollari, Qrimdagi Xersones, Kavkazdagi Lazika. Arabistonning ayrim hududlarini o’z ichiga olgan.
Vizantiyaga kiruvchi viloyatlar iqtisodiy imkoniyatlari jihatidan bir xil emas edi. Hunarmandchilik taraqqiyoti jihatidan Vizantiya g’arbiy Yevropa mamlakatlaridan oldinda turgan. G’arbiy Yevropadan farqli o’laroq Vizantiyaning ichki xo’jalik hayoti nisbatan barqaror edi. Vizantiya aholisi etnik jihatdan rang-barang bo’lib, uning katta qismini yunonlar tashkil etgan, bu yerda shuningdek suriyaliklar, yahudiylar, armanlar, gruzinlar, koptlar (Misrda) istiqomat qilgan. Rimliklar ozchilikni tashkil etgan. X asrga kelib Vizantiyaning aholisi 20-25 mln. kishini tashkil etgan. VII asrga qadar lotin tili ustunlik qilgan, ammo vaqt o’tishi bilan yunon tili davlat tiliga aylandi.
Vizantiya sivilizatsiyasi rivojida uch davr ajratiladi. Ilk davrda (IV-VII asrning birinchi yarmi) Vizantiya davlatchiligi shakllandi va xristianlik yetakchi dinga aylandi. O’rta davr (VII asrning ikkinchi yarmi - XII asr) Vizantiya sivilizatsiyasining gullab-yashnagan davri bo’lib, bu davrda cherkov va davlat uyg’unlashdi, yagona xristian cherkovi G’arbiy va Sharqiy qismlarga parchalanib ketdi, qonunni kodifikatsiyalash yakunlandi, yunon tili davlat tiliga aylandi. So’nggi davr (XIII-XVasrlar) tushkunlik belgilari yuzaga chiqdi va sivilizatsiya emirila boshladi.
Vizantiya sivilizatsiyasi deyarli har doim urush holatida bo’lgan. Imperiya varvarlarning hujumlari, xalqlarning Buyuk ko’chishi to’lqinlarining kirib kelishi sharoitida shakllandi. VII asrda tashkil topgan Birinchi Bolgar podsholigi uzoq vaqtgacha Vizantiyaning raqibiga aylandi. Imperator Yustinian (482-565 yy.) Rimni uning ilgarigi chegaralari doirasida qayta tiklashga harakat qilib, imperiya hududlarini deyarli ikki barobarga ko’paytirdi. Vizantiya davlatchiligini mustahkamlash uchun qator tadbirlar amalga oshirildi, xususan rim huquqi kodekslashtirildi.
Vizantiyaning sharqdagi xavfli raqibi Sosoniylarning Yangi fors podsholigi edi. VI asrda bu podsholik o’z qudratiga ko’ra Vizantiya bilan tenglasha oladigan yagona davlat edi. VII asrdan Vizantiya arablar bilan kurashga kirishdi. IX asrda Vizantiyaning bolgarlar bilan uzoq davom etgan urushlari boshlandi. X-XI asrlarda Kiev Rusi ham bir necha marta Vizantiyaga qarshi yurishlar uyushtirdi. XI asr oxirida Orolbo’yidan kelgan saljuqiy turklar Vizantiyani Kichik Osiyodan siqib chiqarishdi. 1204 yildagi to’rtinchi salib yurishidan so’ng Vizantiya parchalanib ketdi. Ko’p o’tmasdan u qayta tiklangan bo’lsa-da, o’zining ilgarigi qudratiga erisha olmadi. Endilikda Vizantiya kuchsiz markaziy hokimiyatga ega tarqoq feodal davlat edi. Iqtisodiy jihatdan Vizantiya Italiya shaharlari – Genuya va Venetsiyaning ta’siriga tushib qoldi. XV asrga kelib Vizantiya saljuqiy turklar mulkalarining qurshovida qoldi. 1453 yilda Konstantinopol turklarning zarbasi ostida quladi.
Vizantiya sivilizatsiyasi Rim sivilizatsiyasi merosining barcha asosiy elementlarini saqlab qola oldi – hunarmandchilik va savdo taraqqiy etgan yirik shaharlar, jamoa dehqonchiligi bilan birlashgan qulchilik, yunon elementlari ustunlik qilgan rivojlangan madaniyat, rivojlangan rim huquqiga asoslangan kuchli davlat. Vizantiyaning katta yer egaligi munosabatlariga o’tishi G’arbiy Yevropaga qaraganda birmuncha oson kechdi va kechroq, XI asrga kelib yakunlandi. X-XII asrlarga kelib Vizantiyada yirik yer egaligi yuzaga keldi, biroq vizantiyalik feodal - yer egasi o’z mulkining to’la xo’jayini emas edi. Vizantiya sivilizatsiyasining o’ziga xos jihatlaridan biri shunda ediki, kuchli markazlashgan hokimiyat yirik xususiy yer egaligining o’sishiga to’sqinlik qilgan, feodal mulklarning mustaqilligini chegaralagan. Shu bilan bir vaqtda Vizantiyada yerga xususiy egalikni qonuniylashtiruvchi rim huquqi saqlanib qolgan edi.
Vizantiya imperiyasining imperatori (vasilevs) deyarli cheklanmagan hokimiyatga ega bo’lgan, ammo o’zini hech qachon qonundan ustun qo’ymagan. Unga ko’p sonli sud, harbiy va soliq muassasalari, davlat amaldorlari, shuningdek, maslahat organiga vazifasini bajargan sinklit (lotincha senat) bo’ysungan. Vizantiyada nafaqat zodagonlar, balki iqtidorli va bilimli oddiy kishilar ham yuqori darajalarga erishish imkoniga ega bo’lgan.
Vizantiyaliklar imperiya g’oyasini Rimdan qabul qilib olganlar. Xristianlik muqaddaslik tusini berib, imperiya g’oyasini mustahkamlagan. IV asrda Buyuk Konstantinning safdoshlaridan biri Evseviy Kesariyskiy Vizantiya davlatchiligining diniy asosiga aylangan siyosiy nazariyani ishlab chiqqan. Unga ko’ra Vizantiyada dunyoviy va diniy hokimiyat qo’shilib, simfoniya (uyg’unlik) ni vujudga keltiradi. Imperator nafaqat dunyoviy hukmdor, shu bilan birga cherkov boshlig’i. Imperator hokimiyatining o’zi muqaddaslashtirilgan, shunga qaramasdan nomaqbul imperatorlarni ko’pincha taxtdan ag’darishgan. Yevseviy Kesariyskiy nazariyasiga ko’ra Vizantiya xristianliknng tayanchi, u xudoning homiyligi ostida boshqa xalqlarni najotga yetaklaydi. Imperiya g’oyasi Vizantiyaga yaxlitlikni, saltanatni saqlab qolish imkonini berdi. Ammo shu bilan birga an’analar va odatlarni saqlab qolishga yo’naltirilgan imperiya g’oyasi, vizantiya avtoritarligi jamiyat rivojiga to’sqinlik qildi.
Xristian dini Vizantiya sivilizatsiyasining hukmron mafkurasiga aylandi. IV asrdan boshlab davlat dini bo’lgan xristianlik Vizantiyaning ma’anaviy hayotini belgilab berdi. Vizantiyada xristianlikning joriy etilishi nafaqat ma’jusiylik, balki bid’atchilikka qarshi kurash bilan birga bordi. O’z obro’sini mustahkamlash uchun cherkov har qanday o’zgacha fikrlashga qarshi chiqdi. Sobit e’tiqodlilar va bid’atchilar o’rtasidagi bahslar mavzusi xristianlikning azaliy isbotsiz qabul qilinadigan qoidalari edi: Muqaddas Uchlik aqidasi, Masih tabiatini anglash, insondagi ma’naviylik va jismoniylik nisbati. Eng ko’p tarqalgan bid’atlar arianlik, monofizitlar, pavlikianlar, bogomillar ta’limotlari edi. Bid’atlar ko’p hollarda ijtimoiy norzilikning mafkuraviy shakli bo’lib xizmat qilgan.
Ilohiyotga masalasidagi qarama-qarshiliklar 1054 yilda cherkovning parchalanishida (sxizma) tashqi omil bo’lib xizmat qildi. Bu hodisa xristianlikning ikki yirik markazi – Rim va Konstantinopol o’rtasida IV asrda boshlangan ma’naviy va siyosiy rahnamolik uchun kurashning yakuniy marrasi edi. Ikki cherkov o’rtasidagi kurashda ilgarilari ham bunday keskin choralar qo’llanilgan. Cherkovning parchalanishi diniy ta’limotning o’zidagi ixtilofning namoyon bo’lishi ham edi.
Vizantiyada din birlashtiruvchi va barqarorlashtiruvchi funktsiyalarni ham bajargan. U Vizantiya ma’naviyati va madaniyatining shakllantiruvchi yagona qobiq edi. Vizantiyada ma’jusiy antik davr madaniy qadriyatlari ham rad etilmagan. Antik adabiyot va falsafa keng o’rganilgan. Maorif tizimi antik davrdagi ta’lim tizimiga yaqin bo’lgan va cherkovga bo’ysunmagan. Vizantiyada xo’jalik boshqaruvi va mamlakat boshqaruvi ehtiyojlariga xizmat qilgan fan ham antik davr ta’sirida taraqqiy etgan.
Shunday qilib, insoniyat genotipini boyitgan Vizantiya sivilizatsiyasining betakror xususiyatlaridan biri xristian dini, ellin madaniyati va rim davlatchiligining ajoyib uyg’unligi edi. Ushbu sivilizatsiya ko’plab Sharqiy Yevropa xalqlari, xususan Rus tsifilizatsiyasining taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi.