1-mavzu. “Sivilizatsiya” tushunchasi. Uning ta’rifi va o’ziga xos sifatlari Asosiy savollar

2-savolning bayoni:
Antik yunon madaniyati uzoq vaqt davomida rivojlanib bordi. Yunon madaniyatining eng qadimgi tarixi “Egey” yoki “Krit-Miken” madaniyati bilan boshlanadi. Kritda o’ziga xos chiziqli yozuv bo’lgan.
Bu davrda hashamatli me’morchilik kompozitsiyalari, podsho saroylari, tasviriy va amaliy-dekorativ san’at namunalari yaratilgan. Shunday nodir yodgorliklardan biri ingliz arxeologi A.Evans tomonidan Kritdan topilgan Knoss saroyining qoldiqlaridir. Knoss saroyida ustunlardan keng foydalanilgan. Saroy devorlariga suratlar ishlangan, pollari esa bejirim naqshlar bilan bezatilgan. “Parijlik ayol” deb nom olgan tasvirda shaffof materiallardan to’qilgan libos kiyib olgan ayol tasvirlangan. Monumental haykaltaroshlik belgisi bu yerda uchramaydi. Lekin amaliy-dekorativ haykaltaroshlik va zargarlik san’ati borasida kritliklar nodir yodgorliklar qoldirganlar.
Krit madaniyati inqirozga yuz tutgach, Egey madaniyatining markazi yunon materigiga - Peloponnes yarim oroliga ko’chdi. Bizgacha Mikena va Tirinfdagi baland tepaliklar ustiga m.a. XIV-XIII asrlarda qurilgan qal’alar, qo’rg’onlar yetib kelgan. Bu qo’rg’onlarning devorlari og’irligi 12 tonnagacha keladigan toshlardan qurilgan bo’lib, devorning qalinligi 6-10 m. hatto undan ham ortiq bo’lgan. Masalan, Tirinf qo’rg’oni devorining saqlanib qolgan qismining qalinligi -4,5 m, balandligi -7,5 m. Mikena qo’rg’onining markaziy darvozasi “Sherlar darvozasi” deb nomlangan. Darvoza atrofi yaxlit katta toshlardan qurilgan, tepasiga ustunlarni ushlab turgan ikki sherning bo’rtma tasviri ishlangan. Bu ustun Mikena podsholari qudrati va birligining ramzi bo’lgan.
Eramizdan avvalgi XII asr o’rtalarida Bolqon yarim orollarining shimolidan janubga tomon siljiy boshlagan doriy qabilalarining Egey orollaridagi davlatlarni bosib olishi Peloponesdagi Egey madaniyatini tugashiga sabab bo’ldi. Lekin uning keyingi ellin madaniyatiga ta’siri kuchli bo’ldi.
Elladaliklar Egey madaniyatining eng yaxshi yutuqlarini o’zlashtirdilar. Ular Krit-Miken diniy-mifologik tushunchalarini qabul qildilar. Kulolchilik, mayda plastika san’ati an’analari Ellada san’ati taraqqiyotida davom ettirildi.
Qadimgi Yunoniston tarixining Gomer davri san’ati va madaniyatini o’rganishda “Iliada” va “Odisseya” dostonlari qimmatli manba hisoblanadi. Mikena yozuvlarining o’qilishi shu davrga oid ma’lumotlarning kengayishiga yordam berdi. Gomer davrida hunarmandchilik, ayniqsa, kulolchilik va u bilan bog’liq bo’lgan ko’zaga gul solish san’ati ravnaq topgan. Dastlabki ishlangan kulochilik buyumlari - ko’zalarda qadimgi yunon amaliy-dekorativ san’atining o’ziga xos xususiyatlari namoyon bo’ladi. Bu ko’zalar yuzasiga geometrik naqshlar, o’simliklardan ishlangan naqshlar, hayotiy voqealarni sxematik talqin etuvchi tasvirlar ishlangan bo’lib, ularning shakli ko’rkam, naqshlar kompozitsiyasi aniq (“Dipilon ko’zalari”).
Arxaika davrida Gretsiyada ilmiy fikrlar rivojlanadi. Tibbiyot, astronomiya, tarix, geografiya, matematika taraqqiy qildi, poeziya, adabiyot, teatr kamol topdi. Yunonlar o’zlaridan avvalgi xalqlar, Sharq mamlakatlari - Bobil, Misrning fan va madaniyat borasidagi yutuqlarini chuqur o’rganib, o’zlarining betakror san’at va madaniyatlarini yaratishga muyassar bo’ldilar.
Yunon dunyoqarashi uchun politeizm va tabiatning jonliligi haqidagi tasavvurlar xos. Arxaika davrida umumyunon xudolari panteoni shakllandi. Bunga misol-Gesiodning “Teogoniya” poemasi. Siyosiy tarqoqlik va kohinlar tabaqasining yo’qligi tufayli yunonlarda yagona din shakllanmadi. Ko’plab bir-biriga yaqin diniy tizimlar vujudga keldi.
Arxaika davri–me’morchilikning shakllanish davridir. Bu shaharlarning rivojlanishi va qurilishi bilan bog’liq. Bu davr uylari sodda va primitiv, asosiy e’tibor mahobatli me’morchilik, birinchi navbatda ibodatxonalarga qaratilgan. Yunon ibodatxonalari bir necha tipda bo’lib, bularning ichida eng keng tarqalgan tipi peripter hisoblangan. Bu tipda qurilgan binoning markaziy qismi muqaddas yer-sella bo’lib, atrofi esa ustunlar bilan o’ralgan. Yunon me’morchiligining o’zga xos xususiyati – orderlar tizimining qo’llanilishidir.
Arxaika davrida yunon monumental haykaltaroshligi kamol topa boshladi. Persey va Gerakl qahramonligiga, xudolar va gigantlar jangiga bag’ishlangan kompozitsiyalar shu davr haykaltaroshligi mahsulidir.
Arxaika davrining ko’zaga surat solish san’ati dastlab qora figurali vazalarda namoyon bo’ldi. Ayniqsa qora figurali vazalar ishlash san’ati m.a. VI asrning II-III choragida rivojlangan. Mashhur ustalardan biri, rassom Klitiy bo’lgan. U jahonga mashhur bo’lgan “Fransua vazasi”ni bezatgan. Keyinroq qizil figurali vazalar ishlash keng tarqaldi. Qizil figuralarda tasvirlangan obrazlar, tasvirlar ko’zaning tabiiy rangi - pishirilgan loy rangida (qizg’ish, qizg’ish jigarrang) qoldirib, fon, qolgan bo’shliq esa qora lak bilan bo’yab chiqilgan. Bu uslub voqelikni real tasvirlashda katta imkoniyatlarga ega bo’lib, m.a. VI asrning 3-choragidan IV asrgacha davom etdi.
Arxaika davrining eng katta yutug’i yunon yozuvining paydo bo’lishidir. Finikiya bo’g’inli tizimini o’zgartirgan holda yunonlar axborotni aks ettirishning oddiy usulini yaratdilar.
Yevropa madaniyati uchun ulkan ahamiyatga ega bo’lgan falsafaning vujudga kelishi ham arxaika davri bilan bog’liq. Yunon falsafasining ilk shakli - naturfilosofiya taraqqiyoti faylasuflar Fales, Anaksimen, Anaksimandr nomlari bilan bog’liq. Bu davrda pifagorchilar maktabi ham yuzaga keldi.
Eramizdan avvalgi V asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Gretsiya madaniy ravnaqining oltin davri boshlandi. Yangi an’analar dastlab shaharsozlikda ko’zga tashlandi. Bu davrda miletlik Gippodamaning shahar qurilishi borasidagi sistemasi muhim rol o’ynadi. Shu plan asosida qurilgan Milet, Olinf shaharlarining ko’chalari ochiq va keng prospektlardan tashkil topgan. V asrning birinchi yarmida doriy me’morchiligining mashhur namunasi bo’lgan Olimpdagi Zevs ibodatxonasi barpo etildi.
San’atning hamma tur va janrlari rivojlanib, yuqori klassika davri kishilarining estetik ideal haqidagi tushunchalarini mukammal badiiy obrazlarda ko’rsatadi. Bu taraqqiyotda, so’zsiz, shu davrning yirik davlat arbobi Perikl muhim rol o’ynadi. Yuqori klassika davrida Afina akropoli o’zining tugal ko’rinishini egalladi. Perikl tashabbusi bilan Afinaning ichki qal’asi - Akropol qayta tiklandi. Bu qal’a Eron-Yunon urushida vayron bo’lgan edi. M.a. V asrning uchinchi choragida bu yerda Parfenon, katta darvozaxona - Propiley, qanotsiz g’alaba ma’budasi Nikaga atab qurilgan Nika Apteros qad ko’tardi. Bu binolar badiiy bezakka boy bo’lgan. Masalan, Propiley devorlari davlatning jangovor o’tmishini tasvirlovchi suratlar bilan bezatilgan. Akropolning ochiq maydonida Afina davlatining kuch-qudratini va ulug’ligini o’zida ifodalab, yunon tarixida birinchi bor umumellin birligini namoyish etuvchi me’morchilik ansambli edi. Yunon klassikasi me’morchiligining beqiyos namunasi, yuksak aql-zakovat mevasi va afinaliklar homiysi bo’lgan Afina ma’budasiga bag’ishlangan Porfenon ibodatxonasi hisoblanadi. U m.a. 447-438 yillarda me’morchilik Iktin va Kallikrat tomonidan qurilgan. Parfenon ibodatxonasining bezak va haykallari esa davrning buyuk haykaltaroshi, Periklning yaqin safdoshi Fidiy rahbarligida bajarilgan.
Bu davrga kelib, haykaltaroshlik yuksak kamolot davriga qadam qo’ydi. Haykaltaroshlar endilikda odam qomati va yuz tuzilishini to’g’ri tasvirlabgina qolmasdan, o’z asarlarida murakkab harakatlarni ham ifodashga, kompozitsiya echimining hayotiy bo’lishiga, inson ma’naviy olamining turli qirralarini yoritishga alohida e’tibor bera boshladilar. Bu xususiyat klassika davrining buyuk haykaltaroshlari Miron (“Diskobol”, “Afina va Marsiy”), Poliklet (“Dorifor”, “Diadumen”), Skopos (“Menada”) ijodida sezilarli edi. Klassika davri tasviriy san’atida ham oealistik an’analarga intilish kuzatiladi. Bu davrdagi rangtasvir rivoji Polignot va Appolodorlar nomi bilan bog’liq.
M.a. V asr dramatik san’atning gullab-yashnash davridir. Esxil, Safokl, Evripdlar yaratgan tragediyalar, Aristofan yaratgan komediyalar o’z davrining muhim muammolarini ochib berishga xizmat qilgan.
M.a. V asrda eng yirik yunon tarixchilari Gerodot va Fukidid o’z asarlarini yaratdilar va tarix ilmi rivojiga ulkan hissa qo’shdilar.
Klassika davrida yunon falsafasi ham o’ziga xos tarzda rivoj topdi. Geraklit, Empedokl, Anaksagor, Levkipp, Demokrit, Protagor, Sokrat kabi faylasuflar bu davrda turli falsafa maktablariga asos soldilar.
Ellinizm davri me’morchiligi o’zining hashamatliligi, dabdabadorligi va katta hajmga intilishi bilan xarakterlanadi. Me’morchilik nazariyasi rivojlanadi Uning bosh maydoni atrofi esa turli ijtimoiy binolar bilan o’ralgan.
Ellinizm davri madaniyati yaxlit tusga ega emas edi, u har bir hududda mahalliy an’anaviy va yunon madaniyatining o’zaro ta’siri natijasida shakllangan edi. Shu bilan birga ellinistik madaniyatni umumiy xususiyatlarga ega bo’lgan yaxlit hodisa sifatida baholash mumkin. Ellinistik madaniyatning vujudga kelishida ellin turmush tarzi va ellin ta’limotining tarqalishi muhim omil bo’ldi.
Ellinistik shaharlar o’ziga xos qiyofaga ega edi. Masalan, Misr Ptolemeylar podsholigining poytaxti Aleksandriya ellinistik dunyoning yirik madaniy-siyosiy markazi, yirik port shahri edi. Bu davrda jamoat binolarining yangi tiplari paydo bo’ldi: kutubxonalar (Aleksandriya, Pergam va b.), Museyon (Aleksandriya, Antioxiya), spetsifik binolar- 120 metrlik Faross mayog’i va Afinadagi Shamollar minorasi.
Ellinizm davrida sharq va yunon dunyosida to’plangan bilimlarning solishtirilishi uning klassifikatsiyasi va yanada taraqqiy etishiga asos bo’ldi. Matematika (Evklid, Appoloniy, Arxime), astronomiya (Kiden, Naburian, Aristarx, Gipparx), geografiya (Erastofen, Posidoniy, Gippal, Strabon), botanika (Feofrast), meditsina (Gerofil xalkedonskiy, Erasistrat) kabi fanlarda ulkan yutuqlar qo’lga kiritildi.
Adabiyotda eski janrlar-epos, tragediya, lirika, ritorika va tarixiy proza yanada rivojlandi va yangi janrlar-filologik tadqiqotlar, lug’atlar, biografiyalar va h.k. yuzaga keldi.
Monumental haykaltaroshlik bu davrda yanada rivoj topdi. Ellinistik haykaltaroshlikka mifologik mavzular, mahobat, murakkab kompozitsiyalar xos. Masalan, Rodos kolossi-Xeres tomonidan yaratilgan Geliosning 35 metrlik bronza haykali san’at va texnika mo’’jizasi edi. Pergamdagi Zevs mehrobida aks ettirilgan xudolar va gigantlar kurashi sahnalari ( uzunligi 120 m.) dinamikasi, ifodaliligi va dramatizmi bilan ajralib turadi. Bu davrda Lisipp, Skopas va Praksitel an’analarini davom ettirgan rodoss, pergam va aleksandriya haykaltaroshlik maktablari shakllandi. Aleksandrning “Melos orolidagi Afrodita” (“Venera Miolsskaya”), noma’lum haykaltaroshlarning “Samofrakiya orolidagi Nika”, “Anadiomen Afroditasi”, Agesandr, Polidor va Afinodorlar tomonidan yaratilgan “Laokoon”, “Farnez buqasi”, “O’layotgan gall”, “O’zi va xotinini o’ldirayotgan gall” kabi asarlar ellinistik haykaltaroshlikning durdonalaridir.
Portret haykaltaroshligi va rangtasviri ham yuksak darajada taraqqiy etdi. Bu haqida Fayum vohasi portretlari orqali xulosa chiqarish mumkin.
Ellinistik davrdagim tarixiy va falsafiy asarlarda insonning jamiyatga, o’z davrining siyosiy va ijtimoiy muammolariga munosabati aks etgan. Bu davr falsafasida kiniklar va skeptiklar maktabining roli o’sdi. Stoiklar va Epikur falsafasi yangi davrning dunyoqarashining asosiy xususiyatlarini o’zida aks ettirdi.
Ellinistik davr diniy e’tiqodlarida ham yunon va sharq diniy tasavvurlarining o’zaro ta’sirini ko’rish mumkin. Bu davrda an’anaviy yunon xudolari bilan bir qatorda sharq xudolariga (Aarapis, Isida, Kibela) topinish ham keng tarqaldi. Ellinistsik podsholar, qadimgi Sharq an’analaridan foydalangan holda podsholarga topinishni keng yoyishga harakat qilardilar.
Rim tomonidan ellinistik davlatlarning zabt etilishi, Sharqiy O’rtayer dengizi mamlakatlariga siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning rimcha shaklining yoyilishi o’z navbatida aks ta’sirga ega edi-Rimga ellinistik madaniyat, mafkura va ijtimoiy-siyosiy tuzilmalar kirib kela boshladi. Ellinistik dunyoning ko’plab xususiyatlari Rim imperiyasi tomonidan meros qilib olindi.

Назорат саволлари: