1– мавзу: ш ахматнинг ўйинининг қадимийлиги ва келиб чиқиш тарихи

УМАР ХАЙЁМ (XI–XII асрлар)
 
Шарқда ҳам, Ғарбда ҳам Умар Хайёмни билмайдиган, унинг ўзида бир 
жаҳон маъноларни сиғдира олган дилрабо рубоийларидан баҳраманд 
бўлмаган одам камдан-кам топилади.
Умар Хайёмнинг рубоийлари ғарб мамлакатларида ҳам кенг шухрат 
топди. Айтилишича, Умар Хайём 300–400 га яқин рубоий ёзган. У 
рубоийларида реал ҳаётни тараннум этади. Улкан математик ва файласуф 
Умар Хайём шахматни ҳам яхши билган. Шахмат мотивидан моҳирона 
фойдаланганлигини қуйидаги рубоийдан ҳам билса бўлади: 

---

Фарзин каби мен куйиб – ёнарман ғамдан, 
Отдан тушубон бўларман жазога ҳамдам. 
Бўлубон армонда филу – шох ўйинидан,
Мотман рухини рухимга қўйган дамдан. 
САЪДИЙ ШЕРОЗИЙ 
 
Ўрта аср Шарқ классик намоёндаларидан бири Шайх Саъдий Шерозий 
асарлари ўзбеклар орасида кенг тарқалган. Унинг 70 йил муқаддам яратган 
“Гулистон” асарида шахмат мотивидан усталик билан фойдаланилган. 
НАСИМИЙ (XIV–XV асрлар)
 
1973 йилда кенг жамоатчилик таваллудини нишонлаган Озарбайжон 
шоири Саййид Имомиддин Насимийнинг шахмат санъатига меҳр–муҳаббати 
баланд бўлган. Унинг асарларида шахмат ва мансуба деб аталувчи шахмат 
масалалари кўп учрайди. Насимий шахмат ўйини қоидаларидан фойдаланиб, 
ажиб фалсафий муҳокамаларни ўртага ташлаган, муаммоларни илгари 
сурган шоирдир. 
АБДУРАҲМОН ЖОМИЙ 
 
Зеҳнининг ўткирлиги билан ёшлигидан ҳурмат-эҳтиромга сазовор 
бўлган, салкам 80 йил умр кўриб, авлодларга арзигудек мерос қолдирган 
форс-тожик шоири ва олими Абдураҳмон Жомий Шарқнинг буюк 
сиймоларидан биридир. Жомий ўзининг кўпгина асарларида Алишер 
Навоийни, ҳазрат Навоий эса устоз Жомийни ҳурмат билан тилга олган.
Улар ўз ижодлари билан фан, маданият, санъат ва адабиётнинг гуркираб 
ўсишига катта таъсир кўрсатишган. Навоийга ўхшаб, Жомий ҳам ўз 
асарларида шахмат мотивидан моҳирона фойдаланган. 

---

Чекма бу вайрона ичра ганж учун қайғу – алам,
Нақдинг ўлди умр ганжи, ерга кўмгил они ҳам. 
Бу жаҳоннинг бошқа кишту коригаким, оқибат –
Мот бўлур бир кишт ила шатранж – умринг шохи ҳам. 
Минг йил бурун яшаб ижод қилган , асли Ўрта Осиёлик машҳур олим ва 
замонасининг тенги йўқ шахматчиси Абу Бакр Ас–Сулийнинг бир 
рисоласида шундай сатрларни ўқиймиз: “Ўйинлар ичида ва подшоҳларнинг 
энг севимли машғулотлари орасида шахматдан кўра яхшироқ нарса йўқ. 
Ажам (араблардан ташқари мамлакатлар) подшолари ҳамма вақт болаларига 
ўзга илмлардан кўра шахматни кўпроқ ўргатганлар. Ажамларнинг фикрича, 
шахмат ўйнамайдиган бола ўйнайдиганига нисбатан отасининг назаридан 
четроқда қолар экан”. 

---