1-Mavzu: Proyektiv konsepsiya muammosi. Reja

4-5 Mavzu: Shaxsni o’rganishning proyektiv metodikalar predmeti, tarixi va metodologiyasi.
Reja:

1. 
   Klassik va zamonaviy psixodiagnostikada proyektiv usullarning o’rni.
   
2. 
   Proyeksiya haqida psixoanalitik tushuncha.
   
3. 
   Himoya mexanizmlari. Ko’chish fenomeni.
   
4. 
   Ehtiyojlarni ifodalashning ramziy usullari.
   
5. 
   Shaxsiyat nazariyasi Z.Freyd va undan keying yondashuvlarda shaxsni tadqiqi qilishning proyektiv metodlarning uslubiy asoslari sifatida.
   

Proektsion yondashuvni rivojlantirishning dastlabki bosqichlarida uni asoslash imkoniyatlari psixoanaliz va Gestaltpsixologiya g'oyalarida izlandi. Klassik psixoanaliz doirasida Z. Freydning "birlamchi" (tasavvur, tush, tush) va "ikkilamchi" (fikrlash, idrok etish va boshqalar) aqliy jarayonlar, shuningdek, stimullarning kateksis va giperkateksis haqidagi pozitsiyasi tushunchasi sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Proektsion usullarning zaif tuzilgan stimullari haqiqatga yo'naltirilgan va giperkateksisning rivojlanishiga to'sqinlik qiladigan "ikkilamchi" jarayonlarni susaytiruvchi yoki yaxshilab buzadigan deb hisoblangan.

Xayolda, xayolda birlamchi jarayonlarning ramziy amalga oshirilishini eksperimental tekshirish tadqiqotchilar uchun yangi savollar tug'dirdi. Shunday qilib, kunlik ro'za tutgandan keyin "oziq-ovqat javoblari" sonining kamayishi, ya'ni dastlab o'z ehtiyojlarini prognoz qilgan och sub'ektlar (stimulni oziq-ovqat sifatida erta aniqlash, unga oziq-ovqat xususiyatlarini berish), keyinchalik ehtiyoj qondirilmasligiga qaramay, buni kamroq va kamroq qilishdi. (otistik proektsiya haqida yuqoriga qarang). Ma'lum bo'lishicha, nafaqat birlamchi jarayonlarning faollashishi sodir bo'ladi. Ikkilamchi, kognitiv jarayonlar faol ishtirok etadi va birinchi o'ringa chiqadi, bu ehtiyojni to'g'ridan-to'g'ri qondirishning o'ziga xos kechikishini ta'minlaydi, birinchi navbatda shaxsning himoya mexanizmlarini amalga oshiradi. Ammo bu tushuntirish keyinchalik amalga oshiriladi, ammo hozircha proektsion yondashuvni asoslaydigan birinchi tadqiqotlarga qaytamiz.
Proektsion metodlarni nazariy asoslashda Gestalt psixologiyasi, birinchi navbatda, proektsion stimul - ko'plab talqinlarga imkon beradigan "qaytariladigan" shakl ekanligidan kelib chiqadi. Ushbu psixologik maktab qoidalariga ko'ra, stimulni talqin qilishda avtoxton omillar intrapsixik omillar ta'sirining chegaralarini belgilaydi. Agar avtoxton parametrlari sezilarli darajada ifodalangan bo'lsa, unda shaxsiy parametrlar tasvirlarning shakllanishiga ozgina ta'sir qiladi. Shu bilan birga, zaif tuzilgan, noaniq stimullar idrokda shaxsiy xususiyatlarning maksimal namoyon bo'lishiga yordam beradi. Shunga qaramay, idrok etuvchi tashkilotning xususiyatlari, stimulning ozgina tuzilgan materialiga qaramay, sub'ektning javoblariga aniq ta'sir ko'rsatadi. Idrok etuvchi tashkilotning Gestalt tamoyillari quyidagi beshta qonun shaklida taqdim etilishi mumkin:
1.Qoniqarli davom etish qonuni. Idrok aktida yuzaga keladigan stimulning tuzilishi uning amorfligini yo'q qiladi. Rag'batlantiruvchi shaklni taniqli ob'ekt shakli bilan uyg'unlashtirishga intilayotgan mavzu, masalan, kichik tafsilotlarni tashlab, stimulni "tekislashi" mumkin.
2. O'xshashlik qonuni. Shunga o'xshash stimullar idrok etish jarayonlarini keltirib chiqaradi, bu ularning (stimullarning) idrok etish harakatlarida birlashishiga yoki guruhlanishiga olib keladi.
3. Yaxlitlik qonuni. "To'liq bo'lmagan" stimullar butunlikni yaratishga undaydigan idrok etish jarayonlarini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, masalan, Rorschach stimullarini konturda bo'shliqlar bilan idrok etishda yagona tasvir hosil bo'ladi.
4. Yaqinlik qonuni. Tasvirlarning shakllanishi proektsion stimulning bir-biriga yaqin tarkibiy qismlari o'rtasida sodir bo'ladi. Ushbu tamoyil simmetriya printsipi bilan birgalikda Rorschach texnikasini rag'batlantirishda asosiy tafsilotlarni ajratib ko'rsatishga imkon beradi. Ushbu ikki qonunning tasdig'i, agar u ko'plab yirtilgan tafsilotlardan iborat bo'lsa, butun tasvirni qamrab oladigan javoblarni yaratishda qiyinchiliklardir.
5. Simmetriya qonuni. Proektsion stimulning nosimmetrik tarkibiy qismlari pertseptual guruhlashni osonlashtiradi.
Qabul qilishning sanab o'tilgan qonunlari har qanday stimulga mos keladi, deb ishoniladi, garchi ular asosan Rorschach metodologiyasiga nisbatan ko'rib chiqilgan bo'lsa. Biroq, ushbu qonunlarning nisbiy ta'siri stimulning tuzilishiga bog'liq va uni yanada o'rganish kerak deb taxmin qilish uchun asos bor.
Endi nima uchun faqat birlamchi jarayonlar hatto elementar ehtiyojlarning proektsion ta'sirini tushuntirib berolmaydi degan savolga javob topilgan tadqiqotlarga qaytaylik. Biz Amerika psixologiyasining "yangi ko'rinish" deb nomlangan yo'nalishlaridan biri haqida gaplashamiz, bu yo'nalish idrokning an'anaviy psixologik muammosini qayta ko'rib chiqadi. Idrok faoliyatining manbai shaxsdir. Shunga asoslanib, tadqiqot vazifasi ham shakllantiriladi - shaxsiyat dinamikasi va idrok dinamikasi o'rtasidagi munosabatni o'rganish. Yuhanno."Yangi qarash" ning eng taniqli vakillaridan biri bo'lgan Bruner, shaxsiyat nazariyasi rivojlangan idrok nazariyasisiz hech qachon to'liq bo'lmasligini aniq aytadi. Xuddi shunday, idrok hodisalarining butun majmuasini uning nazariyasida shaxsiy omillar uchun joy topmasdan tushuntirish mumkin emas.
J. R. ning tadqiqotlarida.Bruner, uning shogirdlari va hamkorlari idrokni belgilovchi ikki turni ajratishga da'vat etiladi: avtoxton va xulq-atvor. Birinchisi, shaxsning idrok etuvchi tashkilotiga xos bo'lib, retseptorlar va asab to'qimalarining elektrokimyoviy xususiyatlarini aks ettiradi. Xulq-atvorni belgilovchi omillar sensorikaning rasmiy chegaralaridan tashqarida, ular motivatsiya, shaxsiyat xususiyatlari va boshqalarni o'z ichiga oladi.idrokda mavjud bo'lgan shaxs tomonidan ko'rinadigan narsa avtoxton jarayonlar bilan belgilanadigan va xulq-atvor jarayonlari tomonidan tanlanadigan narsalar o'rtasidagi o'zaro kelishuvning bir turi ekanligiga ishoniladi. Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, avtoxton omillarning ta'sirini, masalan, zaif tuzilgan stimullarni yaratish orqali cheklash, xulq-atvor yoki psixikaning namoyon bo'lishini osonlashtiradi.
Keyinchalik, J. J.Bruner shaxsiyat omillarining idrokka ta'sirini vositachilik qiladigan mexanizmni joriy qiladi, chunki aks holda idrok shaxsiy xususiyatlarning bevosita ifodasiga aylanadi. Bu o'ziga xos kognitiv ta'lim yoki "gipoteza", "munosabat", "kognitiv moyillik"ga yaqin tushunchadir. Idrok jarayoni uch bosqichdan iborat:
1. Idrok biroz kutish yoki gipoteza bilan boshlanadi (idrok etishga tayyorlik).
2. Atrof-muhitdan ma'lumot olish.
3.Tekshirish yoki tasdiqlash jarayoni (ma'lumotlar gipotezani tasdiqlaydi yoki unga mos kelmaydi).
"Gipoteza" ning eng muhim xususiyati uning kuchidir. "Gipoteza" qanchalik kuchli bo'lsa, uning vaziyatda paydo bo'lish ehtimoli shunchalik yuqori bo'ladi va uni tasdiqlash uchun zarur bo'lgan tegishli ma'lumotlar miqdori shunchalik kam bo'ladi. Shunday qilib, ushbu "gipoteza" ga mos kelmaydigan ma'lumotlarning katta miqdori uni rad etish uchun zarurdir. "Gipotezalar" ning kuchi asosan beshta omilga bog'liq: o'tmishdagi tasdiqlash chastotasi, muqobil gipotezalar soni, kognitiv mustahkamlash, motivatsion va ijtimoiy omillar. Shunday qilib, idrok nazariyasining shaxsiyat nazariyalari bilan bog'liq bo'g'inlari turli shaxslar tomonidan qo'llaniladigan "farazlar" ning xarakteri va kuchidagi farqlardir. Ushbu farqlar shaxsiy xususiyatlarni aks ettiradi.
"Yangi ko'rinish" tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shaxsiy kelib chiqishning ba'zi xususiy proektsion hodisalarini aniqlashga imkon berdi. Ma'lum bo'lishicha, ijtimoiy jihatdan taqiqlangan hissiy ahamiyatga ega materialni idrok etish (masalan, pornografiya, qasam ichish so'zlarini namoyish qilish) uni tanib olish qiyin bo'lgan sharoitda (masalan, qadoqlash) tasvirni tishlash) juda muhim o'zgarishlarga duch kelishi mumkin. Shunday qilib, pertseptual himoya deb nomlangan hodisa aniqlandi. Bu taqiqlangan yoki salbiy stimullar (neytrallarga nisbatan) yomonroq ekanligi, buzilishlarga duchor bo'lganligi, shu bilan birga teskari pertseptual himoya hodisasi - salbiy affektogen stimullarni ilgari aniqlash kuzatilganligi bilan izohlanadi. Ushbu hodisani tushuntirish uchun J. J. Rouling.Bruner selektiv idrokning uchta mexanizmi haqida gapirish mumkin deb hisoblaydi:
1. Rezonans mexanizmi-shaxsning ehtiyojlari va qadriyatlariga mos keladigan stimullar ularga mos kelmaydiganlarga qaraganda aniqroq va tezroq qabul qilinadi.
2. Himoya mexanizmi - potentsial tahdid soluvchi ma'lumotni olib yuradigan stimullar yomonroq tan olinadi va ko'proq buzilishlarga duch keladi.
3. Sensibilite mexanizmi-shaxsning yaxlitligiga tahdid soluvchi, aqliy faoliyatning buzilishiga olib keladigan stimullar boshqalardan oldin tan olinadi.
Eksperimental dalillar shuni ko'rsatdiki, affektiv to'yingan stimullarga javob berishda individual-shaxsiy farqlar mavjud. Yuqori darajadagi xavotirga ega, fikrlashning qat'iyligi, hissiy jihatdan to'yingan vaziyatlardan qochish, o'z muvaffaqiyatsizliklari bilan bog'liq voqealarni "unutish" bo'lgan odamlarda ko'pincha idrok himoyasi aniqlanadi. Tahlikali vaziyatlardan qochmaydiganlar, ijtimoiy muhit bilan o'zaro aloqada tashabbus ko'rsatadiganlar, o'zlarini o'zlari kabi tushunadigan va qabul qiladigan odamlar boshqalardan oldin "xavfli" ogohlantirishlarni, shu jumladan sezgirlik mexanizmini aniqlaydilar. Proektsion texnikada ushbu idrok etish hodisalarining namoyon bo'lishiga ko'plab tadqiqotlar bag'ishlangan. Keyinchalik biz ularni tanqidiy baholaymiz, eng munozarali masalalardan biri - proektsion yondashuv orqali ongsiz ravishda kirib borish imkoniyatini ko'rib chiqamiz.
"Yangi ko'rinish" shuningdek, proektsion usullar bilan ehtiyojlarni tashxislash masalasini hal qilishda aniqlik kiritdi. Ehtiyojning mazmuni, uning intensivligi va proektsion ifodasi o'rtasidagi bog'liqlik aniqlandi. "Men" ga tahdid solmaydigan, ammo biron bir sababga ko'ra yoki boshqa sabablarga ko'ra qoniqish topa olmaydigan ehtiyojlar to'g'ridan-to'g'ri yoki autistik tarzda namoyon bo'lishi, proektsiyalanishi mumkin (otistik proektsiya uchun yuqoriga qarang). Qulflangan, o'z-o'zidan yashiringan ehtiyojlar bilan vaziyat boshqacha. Bunday holda, ularni to'g'ridan-to'g'ri proektsiyalash mumkin emas, chunki ular himoya mexanizmlari vositachiligida. Va nihoyat, uning intensivligini oshirish mudofaa mexanizmlarini "ishga tushirmaguncha" ehtiyoj to'g'ridan-to'g'ri prognoz qilinadi, o'ta kuchli ehtiyoj, hatto "men" talablariga zid bo'lsa ham, shaxsiy disfunktsiyaga olib kelishi mumkin.
50-yillarda proektsion usullarni asoslash uchun asosan nazorat mexanizmlari haqidagi psixoanalitik ta'limotga muvofiq ishlab chiqilgan tadqiqotlar, shuningdek, nizolardan xoli bo'lgan "Ego funktsiyalari" g'oyasi jalb qilingan. Shunday qilib, D. Rapaport "men" ning rivojlanishi, birinchi navbatda, shaxsning ibtidoiy affektiv tuzilmalaridan kognitiv funktsiyalarning progressiv ozod qilinishi, ikkinchidan, affektiv tuzilmalarning o'zlarini farqlash, ularning bazal drayvlardan avtonomizatsiyasi bilan bog'liq deb hisoblagan. Natijada, har xil motivlarning kognitiv jarayonlarga buzilgan ta'siri yo'q qilinadi, ular "ego "funktsiyalariga aylanadi, nizolardan xoli". Ularni tartibga solishning yanada rivojlangan mexanizmlari ham paydo bo'ladi, ulardan biri nazoratdir. Nazorat stimulyatsiyaning ob'ektiv xususiyatlarini va shaxsning ehtiyojlarini hisobga olgan holda sub'ektning atrof-muhit bilan munosabatlariga vositachilik qiladi. Himoya mexanizmlaridan farqli o'laroq, nazorat har qanday vaziyatda ishlaydi. Nazorat-affektiv neytral muammoni hal qilishda individual yondashuv.
Nazorat mexanizmlarini va keyinchalik kengroq ta'limni - kognitiv uslubni o'rganish tadqiqotchilarga sub'ektni bilishning individual strategiyasi bilan proektsion mahsulotlarning determinizmiga e'tiborni qaratishga yordam berdi. Mavzuning proektsion metodlarni rag'batlantirishga bo'lgan munosabati murakkab kognitiv faoliyatning natijasi sifatida tushunila boshlaydi, bunda shaxsning kognitiv va affektiv xususiyatlari birlashtiriladi.
Sovet psixologiyasida rivojlangan proektsion usullarda amalga oshiriladigan mexanizmlarni tushunish va nazariy tushunishga yondashuvlar ham qiziq. Shuni esda tutish kerakki, rasmiy fanning psixoanalizga yaqinligi bilan "bulg'angan" proektsion usullarga bo'lgan ishonchsizligini engishga majbur bo'lgan bir nechta sovet tadqiqotchilari uchun ularning nazariy asoslanishida deyarli sehrli tushuntirish potentsialiga ega bo'lgan munosabat va faoliyat tushunchalaridan foydalanish istagi tabiiydir.