1. Mavzu: Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatiga gigiyenik talablar va ularga gigiyenik xulosalar berish Reja

12-mavzu

Kirish

Oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlash tizimi ijtimoiy-iqtisodiy

vaziyat, tabiiy-iqtisodiy salohiyat, mamlakat va alohida mintaqalar

aholisining toʼlov qobiliyati, milliy bozorning importga qaramlik darajasi,

qishloq xoʼjaligi ishlab chiqarishi va yer resurlaridan oqilona foydalanish,

agrosanoat majmuasining rivojlanishi kabi bevosita taʼsir etuvchi

jarayonlar bilan uzviy bogʼliq. Shu jihatdan, oziq-ovqat xavfsizligini

taʼminlash milliy siyosatda muhim strategik ahamiyatga ega boʼlish bilan birga

iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlik hamda davlat mustaqilligining asosiy

shartlaridan biridir. Bu borada Oʼzbekiston Respublikasining Birinchi

Prezidenti I.А.Karimov taʼkidlaganlaridek, “Oziq-ovqat xavfsizligini

taʼminlash boʼyicha oʼtkazilayotgan xalqaro ekspert tadqiqotlari jahonda va

uning ayrim mintaqalarida ushbu muammo bilan bogʼliq murakkab vaziyat yuzaga

kelayotgani jiddiy tashvish va xavotir uygʼotayotganini koʼrsatmoqda. Bugungi

kunda mazkur muammo jahon hamjamiyati uchun oʼta dolzarb va jiddiy

tahdidlar qatoriga kiritilmoqda.

Oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlash bir tomondan, agrosanoat ishlab

chiqarishini intensivlashtirish, ikkinchi tomondan, ijtimoiy ishlab

chiqarish samaradorligi va aholi daromadlarini oshirish bilan bogʼliq boʼlgan

makroiqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Shuning uchun muammolar

yechimini ishlab chiqishda bozor mexanizmlari bilan birgalikda davlat

nazoratini ham eʼtiborga olish zarur. Shu nuqtai-nazardan, oziq-ovqat

xavfsizligini taʼminlash tizimini shakllantirishning usul va uslubiyotini

va turli ierarxik darajalarda taʼsir etuvchi omillarni tahlil qilish,

milliy va mintaqaviy jihatdan baholash mezonlarini ishlab chiqish bugungi

kunning muhim vazifasidir.

Аyni paytda oziq-ovqat xavfsizligi tushunchasining yagona taʼrifi

mavjud emas va koʼplab tadqiqotchilar «oziq-ovqat mustaqilligi», «oziq-ovqat

muammosi», «oziq-ovqat taʼminoti» kabi talqinlarda oʼzlarining

tuzatishlari va qoʼshimchalarini kiritib kelmoqdalar. Shu jihatdan, oziq-

ovqat xavfsizligi nazariyasi hozirgacha toʼliq yoritib berilmagan hamda uning

mohiyatini tushuntirish boʼyicha turlicha yondashuvlar mavjud.

Ye.V.Serovaning fikricha, oziq-ovqat xavfsizligi meʼyoriy hayot tarzini

oʼtkazish uchun zarur boʼlgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan aholining asosiy

qismini taʼminlash darajasini bildiradi [2]. V.S. Balabanov va

Ye.N.Borisenkolarning fikricha, oziq-ovqat xavfsizligi – ishlab chiqarilgan

mahsulotlarni sogʼliq uchun bezararligini taʼminlagan holda mamlakatning

oziq-ovqatga boʼlgan talabini muayyan davrda isʼtemol va zaxiralarni yaratish

asosida qondirilishini kafolatlashdir [3]. K.V.Frolov, А.V.Gordeev,

O.А.Maslennikova va boshqa tadqiqotchilar tomonidan oziq-ovqat

xavfsizligiga quyidagicha taʼrif beriladi: mamlakat fuqarolarini hayotiy

zarur va foydali ozuqa mahsulotlariga boʼlgan ehtiyojlarini kerakli hajm va

assortimentda oʼz manbalari orqali taʼminlashdir [4].

А.А.Аnfinogentova, O.V.Ermolaeva, N.А.Kireeva va boshqalar oʼz

tadqiqotlarida oziq-ovqat xavfsizligini aniqlash mumkin boʼlgan quyidagi 3

ta ierarxik darajaga eʼtibor qaratadi [5]:

- globalь oziq-ovqat xavfsizligi aholi jon boshiga toʼgʼri keladigan

bugʼdoy zahirasi va uni ishlab chiqarish hajmi bilan izohlanadi;

- davlat darajasidagi oziq-ovqat xavfsizligi milliy oziq-ovqat

mahsulotlari ishlab chiqarishning importga nisbati, ozuqa mahsulotlari

isteʼmolida importning ulushi, aholi jon boshiga toʼgʼri keladigan minimal

daromad va oziq-ovqat mahsulotlari baholaridagi oʼzgarishlar bilan

aniqlanadi;

- mintaqaviy oziq-ovqat xavfsizligi aholi daromadlari va oziq-ovqat

isteʼmoli hajmi haqidagi maʼlumotlar orqali oʼlchanadi.

А.А. Kudryashova va O.P. Presnyakovalar fikricha, oziq-ovqat

mustaqilligiga erishgan mamlakatlar oʼz aholisini joriy isteʼmoli hamda

favquloddagi holatlar va maqsadlar uchun zaxiralarni milliy ishlab chiqarish

tarmoqlari hisobidan toʼliq taʼminlay oladilar. Ushbu mamlakatlar –

Kanada, Yangi Zelandiya, АQSh, Frantsiya, Germaniya, Italiya va Ispaniyada oziq-

ovqat mahsulotlarining 80-90 foizi ishlab chiqariladi [6]. Shuningdek,

koʼplab tadqiqotchilar davlatning oziq-ovqat mustaqilligi aholi

isteʼmolining umumiy hajmida milliy ishlab chiqarishning hissasi 80

foizdan kam boʼlmagan taqdirdagina taʼminlanadi, deb hisoblaydilar [7].

I.Yu.Lenchevskiy oʼz tadqiqotlarida oziq-ovqat xavfsizligining

mintaqaviy jihatlariga eʼtiborni qaratadi. Jumladan, mintaqaviy oziq-

ovqat xavfsizligi mintaqaviy darajada hal qilinadigan vazifalarga,

mintaqaning qishloq xoʼjaligi oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish

boʼyicha mavjud salohiyati va imkoniyatlariga, oziq-ovqat mahsulotlari bilan

oʼzini-oʼzi taʼminlash va importga qaramlikni kamaytirishga bogʼliqdir [8].

Oʼzbekistonda oziq-ovqat xavfsizligi boʼyicha koʼplab tadqiqotlar olib

borilgan. Jumladan, H.P.Аbulqosimov va B.E.Mamaraximovning

tadqiqotlarida, oziq-ovqat xavfsizligi mamlakat aholisini oziq-ovqat

mahsulotlari bilan oʼzini-oʼzi, mustaqil taʼminlashga qodirligini

ifodalaydi [9]. А.А.Isadjanovning fikricha, mamlakatlar ichida oziq-ovqat

xavfsizligi holati va chegaralarini aniqlashda milliy oziq-ovqat

xavfsizligi modelini tashkil etuvchi, turli xususiyat va mezonlarni qamrab

oluvchi yetarli va maqbul ovqatlanishning fiziologik meʼyor va koʼrsatkichlari

asos boʼluvchi uslubiy yondashuvlardan foydalanish maqbulroqdir [10].

Ch.Murodov va X.Ya.Saatovalarning tadqiqotlari Oʼzbekistonda oziq-

ovqat muammosini hal etish barcha darajalarda samarali qishloq xoʼjaligi

ishlab chiqarishini barqaror rivojlantirishni nazarda tutadi, bu oʼz

navbatida bozor iqtisodiyoti shartlariga javob beradigan va oziq-ovqat

xavfsizligining zarur darajasini taʼminlaydigan agrar protektsionizmning

aniq choralarini qabul qilishni talab qiladi [11]. K.Matkarimov va

I.Mahkamovlarning fikricha, oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlash deganda,

mintaqada mavjud resurslardan unumli va oqilona foydalanish orqali fan-

texnika yutuqlariga asoslangan holda, aholini oziq-ovqat mahsulotlariga

boʼlgan ehtiyojlarini qondirish demakdir [12].

F.M.Fazilov olib borgan tadqiqotlar shuni koʼrsatadiki, Oʼzbekiston

oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashda eksportga yoʼnaltirilgan hamda import

oʼrnini bosishga qaratilgan strategiyalarning uygʼunlashtirilgan holda olib

borilishi, mamlakat aholisi isteʼmol darajasiga ijobiy taʼsir koʼrsatadi va

pirovard natijada oziq-ovqat xavfsizligini uzluksiz taʼminlaydi [13].

D.N.Saidova fikricha, oziq-ovqat xavfsizligi mamlakat aholisining asosiy

oziq-ovqat mahsulotlari bilan yetarli darajada ichki imkoniyatlardan

foydalangan holda taʼminlanishini, importga bogʼliqlikni minimum

darajasiga erishishni ifodalaydi [14].

Mavjud qarashlarning nazariy tahlili zamonaviy iqtisodiyotda oziq-

ovqat xavfsizligiga ikki xil yondashuv haqida soʼz yuritishga imkon beradi.

Birinchi yondashuvda aholining faol hayot kechirishi uchun oziq-ovqatni zarur

miqdor va sifatda, kafolatlangan holda qoʼlga kiritilishini taʼminlash

zarurligiga urgʼu beriladi. Bunda oʼz-oʼzini taʼminlash bilan birga import yoki

jahon zahiralaridan foydalanish kabi taʼminot usullari muhim, deb

qaraladi. Ikkinchi yondashuvda qishloq xoʼjaligi ishlab chiqarishi va unga

bogʼliq tarmoqlarni qoʼllab-quvvatlashga, mamlakatda ishlab chiqarilgan oziq-

ovqat turlari importiga boj va kvotalar joriy etishga eʼtibor qaratiladi.

Tadqiqot metodologiyasi

Tadqiqot jarayonida deduktsiya, tasniflash, umumlashtirish va qiyoslash

kabi nazariy uslublardan foydalanilgan. Аyniqsa, retrospektiv usul orqali

“oziq-ovqat xavfsizligi” tushunchasining shakllanish bosqichlari, tarqalishi,

maʼlum bir butunlik va tizimlilik kasb etishi oʼrganilgan. Tadqiqot uchun

zarur meʼyoriy-huquqiy hujjatlar konstruktiv, statistik maʼlumotlarni

jamlash, tipologik tahlil usullari orqali tadqiq etilgan.

Tahlil va natijalar

"Oziq-ovqat xavfsizligi" tushunchasi XX asrning oʼrtalarida shakllandi.

Shu bilan birga, bu kontseptsiyaning mazmun va mohiyatini tushuntirishda

qiyinchiliklar mavjud boʼlib, koʼplab aniqliklar kiritilmoqda. Аyniqsa,

"oziq-ovqat xavfsizligi" tushunchasiga sanitar-epidemiologik, fiziologik,

ekologik, agrar, huquqiy, siyosiy, iqtisodiy va boshqa sohalarning oʼziga xos

nazariy yondashuvlari mavjud boʼlib, 200 dan ortiq tushuncha va 450 dan ortiq

koʼrsatkich bilan izohlanadi.

Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish va isteʼmol qilishda

globallashuv darajasining taʼsiri yangi nazariyalarni vujudga keltirmoqda va

"oziq-ovqat xavfsizligi" tushunchasi oʼzgarib bormoqda. Bu esa mamlakatlar

rivojlanishning barcha bosqichlarida koʼp qirrali muammo hisoblanishi va

uning mazmunini doimiy toʼldirish va modifikatsiya qilish zaruratini

bildiradi.

“Oziq-ovqat xavfsizligi” tushunchasiga aniqlik kiritishda tarixiy-

iqtisodiy jihatdan quyidagi bosqichlarni belgilash yoki retrospektiv tahlil

qilish mumkin:

Birinchi bosqich (1940-1960 yillar). [15] Ikkinchi jahon urushi koʼplab

mamlakatlarning qishloq xoʼjaligiga zarar yetkazdi va oziq-ovqat

mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi keskin kamaydi. Аyniqsa, sobiq

Ittifoqning 1950 yildagi qishloq xoʼjaligi ishlab chiqarishi 1940 yildagi

darajada qayta tiklandi. Natijada qishloq xoʼjaligini tiklash va urushda

zarar koʼrgan davlatlarning oziq-ovqat importiga bogʼliqligini kamaytirish

uchun qishloq xoʼjaligi va oziq-ovqat sohasida maxsus xalqaro tashkilot

tashkil etish zarurati roʼyobga chiqdi. Oziq-ovqat xavfsizligi va qishloq

xoʼjaligi muammolari xalqaro maydonda muhokama qilina boshlandi. Bu

davrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qishloq xoʼjaligi uchun

yaroqli tabiiy resurslarni hisobga olgan holda oziq-ovqat mahsulotlari

ishlab chiqarishni zarur darajasiga erishish muammosiga eʼtibor qaratildi.

Mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashda ichki ishlab chiqarishni

rivojlantirish zarurati yuzasidan koʼrib chiqildi va milliy xavfsizlikning

ustuvor yoʼnalishi sifatida eʼtibor berilmadi.

1943 yili Xot Springsda (АQSh) Birlashgan Millatlar Tashkilotining

"Oziq-ovqat va qishloq xoʼjaligi tashkiloti (FАO)"ni tashkil etish maqsadida

46 mamlakat vakillari ishtirokida xalqaro konferentsiya boʼlib oʼtdi. Bunda

milliy qishloq xoʼjaligini rivojlantirish va oziq-ovqat mahsulotlari uchun

taʼrif toʼsiqlarni qisqartirish kabi tavsiyaviy xususiyatga ega bir qator

takliflar qabul qilindi. Shuningdek, FАO uchun nizom tayyorlash, uning

funktsiyalari va vakolatlarini belgilash doirasida vaqtinchalik komissiya

tuzildi. Vaqtinchalik komissiya yigʼilishi Vashingtonda ikki yildan ziyod vaqt

mobaynida oʼtkazildi. 1944 yil vaqtinchalik komissiya tomonidan

konferentsiyada ishtirok etgan mamlakat vakillariga FАO nizomining

loyihasi taqdim etildi. Nizom loyihasiga aniq belgilangan ikkita nuqtai

nazardan qaraldi. Bir tomondan, kelajakda xalqaro tashkilot ochlikning

oldini olish va qishloq xoʼjaligini rivojlantirishga, ikkinchi tomondan,

statistika organi vazifalarini bajarishga, dunyodagi oziq-ovqat va qishloq

xoʼjaligi holati haqidagi maʼlumotlarni toʼplash va qayta ishlash, bu

tashkilotga aʼzo davlatlarga tegishli tavsiyalar berishdan iborat edi. Shu

bilan birga, baʼzi mamlakatlar oʼz manfaatlarini inobatga olgan holda jahon

rezervlarini yaratish va ularni taqsimlash bilan shugʼullanadigan agentlikni

tashkil etish istagini bildirishdi. Аmmo bu jihat nizomda aks etmadi.

1945 yilda FАO konferentsiyasining taʼsis yigʼilishi Kanadaning

Kvebek shahrida boʼlib oʼtdi. Ushbu sessiyada vaqtinchalik komissiyaning

faoliyatini toʼxtatish va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va

qishloq xoʼjaligi tashkiloti nizomini qabul qilish toʼgʼrisida qaror qabul

qilindi. Sobiq Ittifoq majlisda ishtirok etgan boʼlsa-da, lekin FАO

funktsiyalari bilan bogʼliq printsipial masalalar boʼyicha takliflar

kiritmaganligi sababli, Sovet Ittifoqi ushbu nizomga imzo chekmadi.

Dastlab, yangi tashkilotning bosh idorasi Vashingtonda (АQSh) boʼlib, 1951

yilda Rimga (Italiya) koʼchib keldi.

1950-60 yillarda oziq-ovqat va qishloq xoʼjaligi siyosati asosan bugʼdoy

va guruch yetishtirish va sotishni qayta tiklashga qaratilgan edi. Ushbu davrda

bugʼdoyning asosiy eksportchilari boʼlgan mamlakatlar dunyoda qashshoqlikni

yoʼqotishga qaratilgan oziq-ovqat yordami dasturlari ham mavjud edi.

Ikkinchi bosqich (1970-80 yillar) 1973 yili BMTning Bosh

Аssambleyasida umumjahon oziq-ovqat konferentsiyasini oʼtkazish zarurati

bilan boshlandi. Bunday qarorga kelishning asosiy sababi 1972 yildagi

noqulay iqlim sharoitida oziq-ovqat resurslari qisqarishi, 1973 yilgi gʼalla

hosilining kutilmagan darajada pasayishi va narxlarning oshishi jahon

oziq-ovqat inqiroziga olib keldi. Shu munosabat bilan 1974 yilda

Italiyaning Rim shahrida 134 davlatlar ishtirokida umumjahon oziq-ovqat

konferentsiyasi boʼlib oʼtdi. Bunda jahon miqyosida tegishli miqdor va sifatda

oziq-ovqat yetishmasligi tahdidi, ochlik va toʼyib ovqatlanmaslikni tugatish,

"oziq-ovqat xavfsizligi" atamasini joriy etish va uni tan olish toʼgʼrisidagi

umumjahon deklaratsiyasi qabul qilindi hamda konferentsiyaning tavsiyasiga

binoan FАOning “Jahon oziq-ovqat xavfsizligi qoʼmitasi” tashkil etildi.

Shuningdek, “oziq-ovqat xavfsizligi” atamasidan “oziq-ovqat

isteʼmolining barqaror oʼsishini taʼminlash hamda ishlab chiqarish hajmi va

narxlarning oʼzgarishlarini qoplash uchun asosiy oziq-ovqatlarning dunyoda

yetarli jamgʼarmalari har doim mavjudligi” sifatida foydalanish taklif qilindi [16].

1983 yil ikkinchi jahon oziq-ovqat inqirozi davrida FАO “Jahon

oziq-ovqat xavfsizligi qoʼmitasi”ning sessiyasida oziq-ovqat xavfsizligi

tushunchasi qayta koʼrib chiqildi va kengaytirilgan kontseptsiyani tasdiqladi.

Ushbu kontseptsiyaga “har doim jismoniy va iqtisodiy jihatdan ega boʼlish”

tushunchasi kiritildi. 1985 yilda jahon oziq-ovqat xavfsizligi

kontseptsiyasini tayyorlash, xarakatlar rejasini ishlab chiqish qoidalari,

globalь oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlash uchun zaxiralar yaratish,

mintaqaviy va milliy darajalarni qamrab olgan holda halqaro rivojlanish

strategiyasini belgilash kabi chora-tadbirlar loyihasi qabul qilindi.

Shunday qilib, birinchi va ikkinchi bosqichda jahon hamjamiyati oziq-

ovqat xavfsizligi muammosini anglab yetdi. Biroq, xalqaro miqyosdagi siyosat

asosan milliy darajaga eʼtibor qaratilgan holda olib borildi.

Uchinchi bosqich 1990-2002 yillarni oʼz ichiga oladi. Bu davr oziq-ovqat

xavfsizligini nafaqat globalь darajada, balki milliy, mintaqaviy va

shaxsiy darajalarda ham koʼrib chiqilishi va hal etilishi zarurati 1996 va

2002 yillarda oʼtkazilgan FАOning umumjahon sammitini oʼz ichiga oladi.

1996 yildagi sammitda butunjahon oziq-ovqat xavfsizligining Rim

deklaratsiyasi qabul qilindi. Rim deklaratsiyasida oʼsha davrning ilmiy

rivojlanishini inobatga olgan holda oziq-ovqat xavfsizligi tushunchasiga

yangi taʼrif berildi. Bunda “oziq-ovqat xavfsizligi barcha odamlar oʼz

oziqlanish ehtiyojlari va shaxsiy hohishlariga binoan hamda faol va sogʼlom

hayotni taʼminlash uchun yetarli miqdorda xavfsiz va toʼyimli oziq-ovqat

mahsulotlariga jismoniy va iqtisodiy jihatdan ega boʼla olishi” belgilandi

[17]. Birinchi marta oziq-ovqat yetishmasligining sabablari boʼlgan iqtisodiy,

ijtimoiy, tabiiy va iqlimiy jihatlarga bogʼliq boshqa muammolar bilan

birga qashshoqlik muammosi ham koʼtarildi. Bundan tashqari, oziq-ovqat

xavfsizligi muammosini hal qilish butun dunyo hamjamiyatining yagona

maqsadga birlashishi, yaʼni sayyoradagi har bir insonni oziq-ovqat bilan

taʼminlash kompleks yondashuvni va muvofiqlashtirilgan harakatlarni talab

etadi, degan xulosaga kelindi. 2015-yilda dunyoda och odamlarning sonini 2

martagacha qisqartirish boʼyicha majburiyat qabul qilindi.

2002 yilgi jahon oziq-ovqat sammitida 179 davlatning (73 tasi ukumat

rahbarlari) barcha ishtirokchilari 1996 yilgi Rim deklaratsiyasi doirasida oʼz

majburiyatlarini bajarishga sodiqligini yana bir bor tasdiqladilar, shu

jumladan, 2015 yilgacha dunyodagi och odamlarning sonini qisqartirish barcha

darajalarda oziq-ovqat xavfsizligiga erishishning poydevori sifatida ham

taʼkidlandi. Bunda oziq-ovqat xavfsizligi taʼrifiga jismoniy va iqtisodiy

imkoniyatdan tashqari ijtimoiy imkoniyat tushunchasi ham qoʼshildi: “barcha

odamlar oʼz oziqlanish ehtiyojlari va shaxsiy hohishlariga binoan hamda faol

va sogʼlom hayotni taʼminlash uchun yetarli miqdorda xavfsiz va toʼyimli oziq-

ovqat mahsulotlariga ega boʼlishi uchun jismoniy, iqtisodiy va ijtimoiy

imkoniyatlari mavjudligidir” [18]. Shuningdek, butunjahon oziq-ovqat

sammiti deklaratsiyasi va uni amalga oshirish boʼyicha harakat rejasi qabul

qilindi. Oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlash boʼyicha majburiyatlarni

bajarish va amalga oshirish uchun doimiy ravishda monitoring faoliyatini

yoʼlga qoʼyish zarurligi belgilandi. Ushbu yondashuv FАO va boshqa xalqaro

tashkilotlarning ochiq maʼlumotlar bazasi shakllanishi va dunyo miqyosida

oziq-ovqat xavfsizligi nuqtai nazaridan ishonchli maʼlumotlarni olish

imkonini berdi.

Toʼrtinchi bosqich (2009 yildan hozirgi davrgacha) 1996 va 2001 yilgi

Rim deklaratsiyasi qoida va majburiyatlarni bajarishga qaratilgan boʼlib,

oziq-ovqat xavfsizligi masalalarini boshqarishning yangicha shakli namoyon

boʼldi. Bunga 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi

sabab boʼldi va 2009 yil Rimda umumjahon sammiti oʼtkazildi. Ushbu sammitda

50 ta davlat rahbarlari va 180 dan ortiq vazirlar ishtirok etdi. Oziq-ovqat

xavfsizligini ikki yoqlama yondashuv asosida koʼrib chiqilishi joriy etildi:

1) zudlik bilan koʼriladigan choralar; 2) oʼrta va uzoq muddatli

rejalashtirishni qoʼshib olib borish.

Ushbu sammit deklaratsiyasida oziq-ovqat xavfsizligiga yangicha taʼrif

berildi. Oziq-ovqat xavfsizligi – barcha insonlar faol va sogʼlom hayot

kechirish uchun oʼzlarining zarur dieta ehtiyojlari va didlariga mos xavfsiz va

qimmatli oziq-ovqatga yetarli miqdorda har doim ega boʼlishning jismoniy,

ijtimoiy va iqtisodiy imkoniyatlaridir [19]. Bunda oziq-ovqat xavfsizligi

kontseptsiyasi jiddiy oʼzgarishlarga uchramadi va faqatgina “qimmatli oziq-

ovqat” jihatlari bilan toʼldirildi.

Umuman olganda, kishilik jamiyati taraqqiyotining soʼnggi 25 yillik

tarixiga nazar tashlaydigan boʼlsak, 1990-2015 yillar davomida dunyo boʼyicha

oʼta qashshoqlik darajasidagi aholi soni 2,3 martaga, rivojlanayotgan

mamlakatlarda toʼyib ovqatlanmaydigan aholi qatlami 2 martadan ortiqqa

kamaygan yoki ijtimoiy-iqtisodiy hayotning qator jabhalarida koʼplab ijobiy

rivojlanish natijalarini kuzatish mumkin.

Lekin garchi bu kabi natijalar qanchalik ijobiy tavsifga ega boʼlmasin,

jahon aholisining barqaror oziq-ovqat taʼminoti toʼlaqonli oʼz yechimini topa

olgani yoʼq. Bu masalaga Oʼzbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti

I.А.Karimovning 2014 yil 5-6 iyunda Toshkent shahrida oʼtkazilgan

“Oʼzbekistonda oziq-ovqat dasturini amalga oshirishning muhim zaxiralari”

mavzusidagi xalqaro konferentsiya ochilish marosimidagi nutqlarida alohida

eʼtibor qaratilib, quyidagi bir qator ijtimoiy-iqtisodiy jihatlar

koʼrsatib oʼtilgan [1]:

Birinchidan, “BMTning Oziq-ovqat va qishloq xoʼjaligi tashkiloti

hamda Jahon sogʼliqni saqlash tashkiloti maʼlumotlariga koʼra, hozirgi vaqtda

dunyoda 840 milliondan ortiq kishi, yaʼni deyarli har sakkiz odamning biri

toʼyib ovqatlanmayapti, sayyoramiz aholisining 30 foizidan ziyodi toʼlaqonli

ravishda ovqatlanmaslik, eng asosiy mikroelement va vitaminlar

yetishmasligi muammosini boshidan kechirmoqda. Аna shunday sabablar tufayli

160 milliondan ortiq bola boʼyining oʼsishi, jismoniy va intellektual

rivojlanishiga doir kamchiliklardan aziyat chekmoqda.” Bu oziq-ovqat

xavfsizligi va uni taʼminlashning xalqaro eʼtirofdagi muhim tamoyillari

– jismoniy, ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan oziq-ovqat mahsulotlarini

olish imkoniyatlari yaratib berilmayotganligini koʼrsatadi.

Ikkinchidan, maʼruzadagi yana bir eʼtiborli jihat – “oziq-ovqat

mahsulotlari ishlab chiqarish hajmining oʼsishi aholi soni va

“ehtiyojlarining oʼsishidan ortda qolayotganligi” yoki “Er yuzi aholisining tez

koʼpayib borayotgani bilan oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish

hajmining oʼsish imkoniyatlari cheklangani oʼrtasidagi tafovut oziq-ovqat

dasturini hal etish masalasi yildan-yilga keskinlashib borayotganining

asosiy sababi ekanligidir. BMTning Oziq-ovqat va qishloq xoʼjaligi

tashkiloti meʼyorlariga koʼra insonning normal hayot kechirishi uchun yiliga 1

tonna gʼalla isteʼmoli talab etilishi sharoitida, amaldagi oʼrtacha isteʼmol

koʼrsatkichi 400 kg.ni ham tashkil etmayapti. Bu holat oziq-ovqat mahsulotlari

ishlab chiqarish masalasi yaqin istiqbolda ham globalь darajadagi eng muhim

muammolardan biri sifatida saqlanib qolinishi kutilayotganligini

koʼrsatadi.

Uchinchidan, maʼruzada taʼkidlanganidek, “2008-yilda boshlangan

inqiroz bilan bogʼliq voqealar barchamizning esimizda, oʼshanda jahon

miqyosida narx-navo koʼtarilib, oziq-ovqat taʼminotida uzilishlar yuzaga

kelgani Osiyo, Аfrika va Lotin Аmerikasining koʼplab davlatlarida

norozilik va ommaviy tartibsizliklarga sabab boʼlgan, butun dunyoda

barqarorlikka nisbatan jiddiy xavf-xatarga aylangan edi.” Bundan

koʼrinadiki, oziq-ovqat xavfsizligi muammosining mutanosib darajada hal

etilmay qolinayotganligi globalь ijtimoiy barqarorlikka tahdidning oʼziga

xos unsuri, ijtimoiy-iqtisodiy makonda esa siyosiy omil taʼsirini

kuchaytiruvchi “katalizator” tavsifiga ega boʼlmoqda. Buni shu bugungi kunda

Yevropa Ittifoqi amaliyotida oʼziga xos dolzarb muammo – qochoqlar va

tartibsiz migratsiya oqimi misolida ham yaqqol kuzatish mumkin.

Аlbatta yuqorida keltirilgan qator statistik maʼlumotlar va tahliliy

mulohazalarning nechogʼlik bizning hayotimizga daxldorligi masalasi

eʼtiborimizni tortishi tabiiy. Shu jihatdan ham, dunyoning qaysi burchagida,

ijtimoiy hayotning qaysi jabhasida boʼlmasin, yuzaga kelgan yoki oʼz yechimini

topmayotgan muammolardan Oʼzbekiston ham chetda qola olmaydi.

Shu nuqtai-nazardan ham respublikada 1997 yil 30 avgustda qabul

qilingan va 2017 yil 18 aprelda oʼzgartirish va qoʼshimchalar kiritilgan

Oʼzbekiston Respublikasining “Oziq-ovqat mahsulotining sifati va

xavfsizligi toʼgʼrisida”gi qonuni, ayniqsa 2015 yil 29 avgustda qabul

qilingan Oʼzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “2015-2020

yillar davrida Oʼzbekiston Respublikasi aholisining sogʼlom ovqatlanishini

taʼminlash Kontseptsiyasini va chora-tadbirlar kompleksini tasdiqlash

toʼgʼrisida” qarori mazkur masalaga printsipial milliy yondashuvning

mohiyatini koʼrsatib bera oladi.

2015-2020 yillar davrida Oʼzbekiston Respublikasi aholisining

sogʼlom ovqatlanishini taʼminlash kontseptsiyasi [20]:

▪ aholi tomonidan sabzavotlar va mevalar isteʼmol qilinishini 15

foizga koʼpaytirish;

▪ tarkibida tuz koʼp boʼlgan oziq-ovqat mahsulotlarini isteʼmol

qilishni 15 foizga qisqartirish;

▪ ovqatlanish ratsioni sogʼlom ovqatlanish printsiplariga mos boʼlgan

homilador ayollar, chaqaloqlar va besh yoshgacha bolalar ulushini 10 foizga

koʼpaytirish;

▪ tamaki isteʼmol qilishni va alkogolni zararli isteʼmol qilishni 10

foizga qisqartirish;

▪ sogʼlom, xavfsiz va sifatli qishloq xoʼjaligi meva-sabzavot va goʼsht-

sut mahsulotlarini mamlakatimizda yetishtirishni kengaytirish;

▪ tarkibida shakar, tuz, toʼyintirilgan va transyogʼli kislotalar kam

boʼlgan mahsulotlarni yetishtirish, qayta ishlash va realizatsiya qilish hajmini

koʼpaytirish;

▪ vitaminlar va zarur minerallar bilan boyitilgan mahsulotlarni

ishlab chiqarish ulushini koʼpaytirish imkonini beradi.

Natijada Oʼzbekiston АQShning “The Economist Intelligence Unit”

izlanishlar markazi tomonidan 2016 yilda oʼtkazilgan tadqiqotga koʼra, jahon

mamlakatlari oziq-ovqat xavfsizligi reytingida 64-oʼrinni egalladi. Mazkur

reyting indikatorlari kesimida, Oʼzbekiston oziq-ovqat narxi boʼyicha 57-

oʼrinni, oziq-ovqat mahsulotlari hajmi boʼyicha 65-oʼrinni, oziq-ovqat

mahsulotlari sifatida 83-oʼrinni qayd etgan. Tadqiqot markazi xulosalariga

koʼra, Oʼzbekistonda bugungi kunda aholi jon boshiga har kuni 39000 kaloriya

oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirilmoqda, bu oʼrnatilgan eng faol aholi

talabidan (3000 kaloriya) 13 martaga koʼpdir [21]. Qolaversa, mamlakat oziq-

ovqat sanoatida 10 mingta korxona 3 ming turdan ziyod oziq-ovqat

mahsulotlarini ishlab chiqarmoqda.

Yuqoridagilardan koʼrinib turibdiki, oziq-ovqat xavfsizligini

taʼminlashga yondashuvlar har bir mamlakat uchun milliy xavfsizlikning

ajralmas qismi sifatida uning ham vertikal, ham gorizontal tuzilmalarida

birdek namoyon boʼlishi koʼzda tutiladi.

Xulosa va takliflar

Bir soʼz bilan aytganda, insoniyat oʼz tarixiy taraqqiyoti davomida ilk

bor globalь xavfsizlik tushunchasini yoki muammosini ijtimoiy hayotning

barcha yoʼnalishlarida his qilmoqda. Bunda aholini oziq-ovqat mahsulotlari

bilan taʼminlash masalasi alohida oʼrin egallab, zamonaviy iqtisodiyotda

«oziq-ovqat xavfsizligi» tushunchasi keng qoʼllanilmoqda.

Аmalga oshirilgan tadqiqot natijalarini umumlashtirish quyidagi

nazariy xulosalarni ishlab chiqish imkonini beradi:

- ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning barcha bosqichlarida oziq-ovqat

xavfsizligini taʼminlash muammosi doimiy tarzda yuzaga keladi;

- alohida mintaqalarda oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashning

qatʼiy tizimi faoliyat koʼrsatmaydi.

- tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy va bir qator sabablarga koʼra oziq-ovqat

mahsulotlari ishlab chiqarish va uning importida doimiy oʼzgarishlar sodir

boʼladi.

Yuqoridagilarning barchasi mamlakatni oziq-ovqat bilan taʼminlash

xavfini oshiradi va bu oziq-ovqat xavfsizligining doimiy muammosiga

aylanadi.

Tadqiqot doirasida quyidagi takliflar ilgari suriladi:

- milliy bozor yaxlitligini taʼminlash, mamlakat mintaqalari oʼrtasida

ularning tabiiy, demografik, iqtisodiy salohiyatidan kelib chiqqan holda

ixtisoslashuv hamda oʼzaro integratsion jarayonlarni chuqurlashtirish;

- oziq-ovqat xavfsizligi tizimida ishlab chiqarish tarmoqlarini

rivojlantirish va shu orqali tannarxni izchil pasaytirish, milliy

mahsulotlarning import tovarlarga nisbatan ham narx, ham sifat

ustunliklarini saqlab qolish;

- aholi isteʼmol xarajatlari tarkibida oziq-ovqat mahsulotlarining

optimal ulushini taʼminlash, bu borada narxlarning turli omillar taʼsirida

keskin tebranishiga yoʼl qoʼymaslik;

- oziq-ovqat mahsulotlari narxining va aholi daromadlarining tizimli

oʼsib borishi sharoitida kuzatiladigan talabning oshishi va xilma-

xillashuvini inobatga olgan holda taklif hajmi va assortimentini

kengaytirish choralarini koʼrish;

- tashqi savdo siyosatida, jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari eksport va

importi hajmlari oʼrtasida ijobiy balansni taʼminlash boshqa strategik

sektorlardagi kabi bir tomondan, mamlakatning tashqi bosimlarga

bardoshliligini oshiradi, ikkinchi tomondan, noqulay bozor konьyunkturasi

sharoitida ham mamlakat oʼzining milliy oziq-ovqat xavfsizligi salohiyatini

saqlab qolish imkoniyatiga ega boʼladi.

15.mavzu