1-mavzu. O’zbekiston Respublikasining xalqaro huquq subektlari. Huquq shaxs va Davlat munosabatlarining mustahkam asosi

Xalqaro huquq manbalari

Huquq manbalari bu huquqiy normalarning mustahkamlanish shaklidir. Xarqaro huquq manbalari asosiy va qo’shimcha turlarga bo’linadi. Asosiy manbalarga - xalqaro shartnoma va xalqaro odatlar kiradi. Qo’shimcha xalqaro manbalar - bu xalqaro tashkilotlarning qarorlari, davlatning ichki qonuni, sud qarorlari, olimlarning xalqaro huquq sohasidagi tahlimotlari va boshqalardir.

SHartnoma - huquq normalarining yozma shaklidir. SHartnoma ikki yoki undan ko’p xalqaro huquq subyektlari o’rtasidagi bitimlardir.

SHartnoma xalqaro huquq subyektlari o’rtasida tuzilgan bitimlarni huquqiy tartib doirasiga tushiradi. Ular o’rtasidagi majburiyatlarni belgilash, o’zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan xalqaro normalarni aniq ko’rsatadi. Masalan, O’zbekiston davlati u yoki bu xorijiy mamlakat bilan xalqaro shartnoma, Konstituttsiyamizning 17-moddasida belgilangan asos- da, xalqaro huquqnining umumehtirof etilgan prin- siplariga muvofiq tuziladi.

Xalqaro odatlar Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xalqaro sudining 38-moddasida «Huquqiy norma sifatida qabul qilingan umumiy amaliyot»ning dalili, deb belgilangan. Xalqaro odat normalari o’z ichiga yurish- turish qoidalarni oladi. Bu qoidalar xalqaro huquqiy munosabatda uzoq yillardan beri qo’llanib kelingan va xalqaro huquq subyektlari tomonidan tan olingan. Masalan, 1968-yildagi Yadroviy qurolni tarqatmaslik to’g’risidagi shartnomada bugun ko’p davlatlar ishtirok etmaydi. Lekin uning barcha davlatlar uchun majburiy normalar sifatidagi qoidalarini tan olish bugungi kunda keng tasdig’ini topmoqda.¹

Xalqaro tashkilotlarning qarorlari bugungi kunda xalqaro davlatlar tomonidan siyosiy, iqtisodiy, harbiy, sog’liqni saqlash, transport va boshqa sohalar bo’yicha shartnomalar asosida tuzilishi mumkin. Masalan, Islom Karimov «Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish - ustuvor maqsadlarimizdir»⁶ mavzudagi maruzasida, afg’on muammosi yechimini faqat harbiy yohl bilan emas, balki siyosiy yohl bilan hal etishni taklif qildi. «Bu majorani hal etish maqsadida «6+3» guruhini tuzish, bu guruhga Afg’oniston bilan qo’shni bo’lgan davlatlar, AQSH va Rossiya hamda NATO tashkilotining vakolatli vakillari kirishi nazarda tutiladi»⁷ degan taklifni kiritdi.

Xalqaro huquq manbalariga davlatning ichki qonuni, sud qarorlari, olimlarning xalqaro huquq sohasidagi tahlimotlari ham kiradi. Bunda xalqaro tashkilotlar o’z nizomlarini, rezalutsiyalarini qabul qilishlari mumkin. Masalan, BMTning siyosiy va axloqiy ahamiyatga taalluqli bir qancha rezolutsiyalari mavjud. Bu rezolutsiyalar yuridik kuchga ega emas. Lekin u yoki bu davlat bu rezolutsiyalarni o’zlarida bajarishlari, albatta, inson huquqlari, xalqaro miqyosda demokratiyaning yanada rivojlanishiga olib keladi. Xalqaro sudlar tomonidan qabul qilingan qarorlari esa, odatda, yangi normalarni ishlab chiqishda u yoki bu davlat tomonidan ehtiborga olinishi mumkin.

Mahlumki, qonun hujjatlarni ishlab chiqishda olim- larning hissasi katta. Olimlarning xalqaro huquq sohasidagi tahlimotlarini o’rganib, ular tomonidan taklif etilgan xalqaro munosabatlarning yechimini topishga, inson huquqlarini himoya qilish, tinchlikni saqlash va boshqa masalalar bo’yicha fikrlari inobatga olinadi.

Xalqaro huquq funksiyalari

Davlat faoliyatining asosiy yohnalishi bu uning funksiyalaridir.

Davlatning ichki va tashqi funksiyalari mavjud:

xalqaro munosabatlar tizimini mustahkamlash;

xalqaro munosabatlarni huquqiy tartibga solish;

o’zining maqsad va prinsiplariga zid bo’lgan yangi munosabatlar va institutlar paydo bo’lishiga qarshi tahsir ko’rsatish;

baynalmillashtirish;

axborot-mahrifiy va boshqalardir.

Bu funksiyalarning har biri xalqaro davlat o’rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash, bu munosabatlarni huquqiy tartib doirasida tutish, tinchlik uchun kura- shish, xalqaro ziddiyatlarning oldini olish, davlatlararo tinch-totuv yashashga ko’maklashish, milliy, madaniy, mahrifiy aloqalarni o’rnatishga yordam berish va boshqa ijobiy maqsadlarga qaratilgan.

Bugun xalqaro hamjamiyatda o’z o’rnini egallagan O’zbekiston xalqaro hamjamiyat bilan o’zaro xalqaro- huquqiy munosabatlarini yanada takomillashtirib bori- shi, jumladan, O’zbekistonda istiqomat qilayotgan chet el fuqarolarining manfaatlarini va mamlakatimizdan boshpana izlayotgan muhojirlarning va chet eldagi O’zbekiston fuqarolarining huquqiy himoya qilinishi va bu masalalarni huquqiy tartibga solish vazifasini hal etish maqsadga muvofiqdir.

Xalqaro huquq subyektlari va obyektlari

Xalqaro huquq subyektlariga faqat xalqaro munosabatlar qatnashchilari kiradi. Xalqaro huquq subyektlari xalqaro huquq normalariga amal qilish orqali o’z majburiyatlarini bajaradi.

Xalqaro huquq subyektlariga:

davlat;

xalqaro tashkilot;

millat;

individlar kiradi.

Davlat xalqaro huquqning asosiy subyekti hisob­lanadi.

Masalan, O’zbekiston suveren davlat sifatida zamo­naviy xalqaro huquqning umumehtirof etilgan prinsip- lari va normalari qo’shilgan, xalqaro shartnomalar bilan bog’liq bo’lgan xalqaro huquq subyektidir.

O’zbekiston davlat sifatida o’z hududida davlat hokimiyati chegaralanmaydi va xalqaro huquqning hech qaysi bir subyekti bunga aralashish huquqiga ega emas, o’zining hududidan tashqarida u o’z hokimiyatini faqat boshqa manfaatdor davlat roziligi bilan amalga oshirishi mumkin.

O’zbekiston xalqaro huquqning boshqa subyektlari bilan diplomatik aloqalarni amalga oshirib, ikki tomon- lama va ko’p tomonlama xalqaro shartnomalar tuzib, davlatlararo munosabatlarda bevosita qatnashadi.

Hozirgi paytda Respublikada xalqaro tashkilotlar- ning faoliyatini o’rganishga, shuningdek, O’zbekiston- ning xorijiy mamlakatlardagi diplomatik, turistik vakolatxonalarida hamda boshqa tashkilotlar tuzilma- larida faoliyat olib borishga qodir yuqori malakali milliy kadrlar tayyorlashga katta ehtibor berilmoqda va bu borada sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasining BMTga ahzo bo’lishi uning ijtimoiy-siyosiy hayotida, xalqaro maydondagi faoliyatida muhim voqea bo’ldi. O’zbekistonning BMTdek nufuzli xalqaro tashkilotning teng huquqli ahzosi bo’lishi uning jahon hamjamiyatidagi obro’- ehtiborining oshishiga, xalqaro munosabatlardagi faoli- yatining kengayib borishiga olib keldi.

Statistik mahlumotlarga ko’ra, O’zbekiston hozirgi kunda jahonning 5dan ortiq eng nufuzli tashkilotla- riga ahzo bo’ldi. O’zbekiston tashqi siyosiy faoliyati- ning eng muhim vazifasi BMT, EXHT va boshqa xal­qaro tashkilotlarning ishida faol qatnashish, Yevropa, Osiyo va jahon xavfsizlik tuzilmalariga qo’shilishdir Mamlakatimiz dunyoning 17davlati tomonidan tan olingan, 12dan ortiq mamlakat bilan o’zaro diplomatik munosabatlar o’rnatgan.

Yurtimizda 88 ta xorijiy davlat elchixona va vakolat- xonalari ochilgan, 24 ta hukumatlararo tashkilot va 13 ta xalqaro nodavlat tashkilot vakolatxonalari ishlab turibdi. Istiqlol yillarida mamlakatimiz ko’plab muhim xalqaro shartnomalar va konvensiyalarga qo^hildi.¹

Xalqaro tashkilotlar xalqaro huquq subekti sifatida o’z huquq doiralariga egadirlar va ulardan foydalanadi- lar. Xalqaro tashkilotlar diplomatik aloqalarni emas,mahlum bir vazifalarni bajaradilar. Masalan, davlatlar bilan shartnomalar tuzadi. Xalqaro tashkilotlar o’z tahsis hujjatlariga - ustav yoki bitimiga egadirlar.

BMT Ustavining 1-moddasi: «Biz Birlashgan Millatlar Xalqlari» degan so’zlar bilan boshlanadi. Bugungi kunda inson huquqlarini xalqaro darajada himoya qilish masalalari, asosan, BMT Ustavi, Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi, Inson huquqlari to’g’risidagi xalqaro Paktlar kabi 8dan ortiq hujjat- da o’z aksini topgan. O’zbekiston inson huquqlari sohasida 6dan ziyod ko’p tomonlama xalqaro shartnomalarga qo’shilgan. Bular hammasi millatlar xafsizligiga, mamlakatlar va xalqlarning hech qanday kamsitishlarsiz yashashlarini tahminlashga qaratil­gan.

Individning xalqaro huquq subekti sifatida olinishi, xalqaro jinoyat sudi yoki maxsus tuzilgan xalqaro jinoyat tribunali vositasi tomonidan individ ustidan olib boriladigan jinoyat ishi va unga qo’llaniladigan odil sudlovni amalga oshirish bilan bog’liq. Masalan, xalqaro huquqda qaroqchilik, genotsid, aparteid singari jinoyatlar bor. Ularni ko’rib chiqish va sud hukmini chiqarish, odatda, maxsus tuzilgan xalqaro jinoyat tribunali yoki xalqaro jinoyat sudi tomonidan amalga oshiriladi.

Xalqaro huquq obekti - davlatlarning ichki vako- latlariga tegishli bo’lmagan, ular yuzasidan xalqaro huquq subektlari huquqiy munosabatga kirishi uchun barcha moddiy va nomoddiy nehmatlarni, xatti- harakatlardan tiyilib turishni anglatadi.¹ Xalqaro huquq obekti - bu davlatlarning munosabatlaridir.