1-Mavzu: O’zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligi asoslari Reja

Tayanch so‘zlar:

Yonish, alangalanish, chaqnash, portlash, o‘z-o‘zidan alangalanish, o‘z-o‘zidan yonish.Yong‘inga qarshi to‘siqlar, neftь mahsulotlari ombori, ko‘mir va torf omborlari, yog‘och materiallar va yog‘och idishlar ombori, doimiy g‘alla ombori, dalalardagi vaqtli g‘alla ombori.

Yong‘in maxsus manbadan tashqarida bo‘ladigan, nazorat qilib bo‘lmaydigan yonish bo‘lib, juda katta moddiy zarar etkazadi. YOng‘in chiqishiga asosan olovdan noto‘g‘ri foydalanish; elektr qurilmalarni, pechlarni, tutun trubalarni montaj qilish va ishlatish qoidalarining buzilishi; yong‘in jihatidan xavfli jihozlarni ishlatishda va oson alangalanadigan materiallardan foydalanishda, yong‘in xavfsizligi qoidalariga rioya qilmaslik; bolalarning olov bilan o‘ynashi; momoqaldiroq razryadlari sabab bo‘ladi.


Yonish – yonuvchi moddaning havo kislorodi bilan ximiyaviy birikish reaksiyasidan iborat. Moddalarning yonishi brom, oltingugurt, xlor va boshqa moddalar bilan birikishda ham yoki ularning bug‘lari mavjud bo‘lganda ham sodir bo‘lishi mumkin.


Alangalanish – mahalliy qizish natijasida yonuvchi moddaning alanga yoki cho‘g‘langan predmetga tegishi sabab bo‘lishi mumkin.


Chaqnash – yonuvchi modda bug‘i bilan havo yoki kislorod aralashmasining alangaga, elektr uchqunga yoki qizigan predmetga tegishi natijasida tez yonib tugashi. CHaqnashda siqilgan gazlar hosil bo‘lmaydi.


Portlash – moddaning bir holatdan ikkinchi holatga juda tez o‘tishi bo‘lib, bunda ko‘p miqdorda energiya chiqadi va ko‘p mikdorda siqilgan

gazlar hosil bo‘ladi, bu siqilgan gazlar emirilishga olib ketishi mumkin. Portlash uchun quyidagi ikki shart bo‘lishi kerak;

1. 
   bug‘-havo yoki gaz-havo aralashmasining muayyan konsentratsiyasi bo‘lishi;
   

2. 
   moddani o‘z-o‘zidan alangalanish temperaturasigacha qizdira oladigan impulьs bo‘lishi kerak.
   

Portlashning pastki va yuqorigi chegaralari bo‘ladi. bu chegaralarni hisoblash yo‘li bilan ham aniqlash mumkin:

Bu erda “a” - mazkur yonuvchan modda molekulasining oxirigacha yonishi uchun zarur bo‘lgan kislorod atomlarining soni. Portlashda hosil bo‘ladigan yonuvchan gazsimon mahsulotlar havoga tegib, ko‘pincha, alangalanishi va buning oqibatida yong‘in chiqishi mumkin.

O‘z-o‘zidan alangalanish – modda ma’lum temperaturagacha qizdirilganda uncha alanga bevosita tegmasdan sodir bo‘ladi. O‘z- o‘zidan alangalanish temperaturasi – moddaning yong‘in jihatidan xavfli xossalarini belgilovchi muhim parametridir.

O‘z-o‘zidan yonish – yonuvchi moddaning o‘zida kechadigan fizikaviy, ximiyaviy va biologik protsesslar ta’sirida moddaning qizishi natijasida yuz beradi. qiziganda bug‘ va gazlar hosil qila oladigan hamma moddalarning yonish protsessi alanga bilan kechadi. Koks, grafit, pista ko‘mir, qurum alangasiz yonadi.

Havo oqimiga ko‘ra, yonish to‘liq yoki chala bo‘ladi. CHala yonish sharoitida ajraladigan yonish mahsullari odamlar hayoti va sog‘ligi uchun xavf tug‘diradi. Masalan, 3-4,5 % SO kishi uchun xavfli bo‘lsa, 0,4 % SO uni halok etadi. 70-80 ⁰S temperaturali havodan bir necha minut nafas olinganda organizmda qaytmas protsesslar yuz berib, kishi halok bo‘ladi. Gaz havo yoki bug‘-havo aralashmalari trubalarda yonganda alanganing tarqalish tezligi 0,3-2,7 m|s² ni, kichik o‘lchamli idishlarda yonganda 6-10 m|s² ni tashkil etadi, trubalarda portlash yuz berganda alanga 1000-4000 m|s² tezlik bilan tarqaladi.

Ba’zi materiallarning o‘z-o‘zidan alangalanish temperaturasi quyidagicha:

Moddalar	O‘z-o‘zidan	Moddalar	O‘z-o‘zidan
	alangalanish		alangalanish
	temperaturasi ^0S		temperaturasi ^0S
Sellyuloza	112	yog‘och	399
Neftь yog‘i	250-400	Atsetelin	406
Kerosin	250	Etil spirti	421
Benzin A - 76	255	yog‘och ko‘mir	450
Mazutlar	380-420	vodorod	530
Tosh ko‘mir	400	atseton	612

Yong‘inning oldini olishning tashkiliy va texnikaviy tadbirlari mavjud. Tashkiliy tadbirlariga ko‘ngilli o‘t o‘chiruvchilar drujinalari yoki yong‘indan muhofazalash drujinalarini tuzish, omma orasida tushuntirish ishlari olib borishlar kiradi.

Texnikaviy tadbirlarga quyidagilar kiradi:

1. 
   yong‘in yoki portlash jihatidan xavfli xonalarga alohida konstruksiyali elektr jihozlar o‘rnatish;
   

2)oson alangalanadigan suyuqliklar saqlanadigan yoki ishlatiladigan joylarda ochiq olovdan foydalanishni ta’qiqlab qo‘yish;

3. 
   yashin qaytargichlar o‘rnatish;
   

3. 
   chiqqan yong‘inning tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rish (ob’ektlarni o‘tga chidamli materiallardan ko‘rish, binolar orasidagi yong‘inga qarshi oraliqlarga rioya kilish);
   

3. 
   yonayotgan binolardan odamlar, hayvonlar va qimmatbaho xo‘jalik buyumlarini muvaffaqiyatli ravishda ko‘chirishga imkon beradigan choralarini ko‘rish (kerakli mikdorda eshiklar, zarur kenglikda koridorlar qurish, ularni to‘sib qo‘yishni man etish);
   

3. 
   yong‘inni o‘chirishni osonlashtiradigan tadbirlarni ko‘rish (yong‘inni o‘chirish, narvonlar, suv havzalari va binolarga ketish yo‘llari qurish, yong‘in aloqasi hamda signalizatsiyasini o‘rnatish);
   

Yong‘iniing oldini olish va yong‘indan saqlash sistemalari yong‘inning ochiq alanga va uchqunlar, havo, buyumlarning yuqori temperaturasi, zaharli yonish mahsullari, tutun, kislorodning kamayib ketishi, bino hamda inshootlarning qulashi va shikastlanishi,portlash kabi faktorlarning odamlarga ta’sirining oldini olishi kerak. Bu vazifalarni hal etish uchun yong‘in-portlash jihatidan xavfli modda va materiallar o‘rniga yonmaydigan hamda qiyin yonadigan material va moddalardan iloji boricha ko‘p foydalanish, yonuvchi muhitni izolyasiyalash, yong‘inning yonish manbaidan atrofga tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik, o‘t o‘chirish vositalari, kollektiv hamda individual himoya vositalari, signalizatsiya va yong‘in haqida xabar berish vositalaridan foydalanish, yong‘in chiqqanda odamlarni evakuatsiya qilish sistemasini to‘g‘ri tashkil etish, ob’ektlarni yong‘indan qo‘riqlash zarur. Turar joylarda chiqadigan yong‘inlar katta moddiy zarar etkazadi va umumiy yong‘inlar miqdorining 50% ini tashkil etadi. Uylarda yong‘in chiqishiga asosan elektr va gaz jihozlaridan, sanoat hamda uy-ro‘zg‘or priborlaridan foydalanish qoidalarining buzilishi va boshqalar sabab bo‘ladi.

Turar joy binolarining o‘tga chidamlilik darajasi bino qavatlarining soni va maydoniga bog‘liq. Ko‘p qavatli ancha uzun binolarda, binoni bo‘limlariga ajratadigan yong‘inga qarshi devor sifatida ko‘ndalang devorlar va seksiyalararo devorlardan foydalaniladi. Odam yashamaydigan xonalar o‘tga chidamlilik chegarasi 0,75 soat bo‘lgan devor va orayopmalar bilan ajratiladi. Bir yoki ikki qavatli uylarda esa qiyin yonadigan orayopmalar o‘rnatiladi. Podvaldan chiqish joylari, tashqaridan yoki alohida bo‘ladi. Podval qavatining balandligi 1,6-1,9 m bo‘lganda ulardan injenerlik kommunikatsiyalarini joylashtirish uchun foydalaniladi.

Keyingi vaqtlarda chordoqsiz yopmalar keng tarqalmoqda. Bunda yong‘in xavfi kamayadi. Chordoqlarning yog‘och konstruksiyalariga o‘tdan himoyalovchi tarkiblar bilan ishlov berilishi, dudbo‘ronlar esa oqlab qo‘yilishi kerak. YOng‘inga qarshi ichki vodoprovod tarmoqlari 12 qavatli va undan baland kvartira tipidagi uylarga hamda 4 qavatli va undan baland yotoqxona va mehmonxona binolariga quriladi.

Bino va inshootlarning qurilish konstruksiyalari yong‘in chiqqanda yuqori temperaturalarga qarshilik ko‘rsatish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Konstruksiyalarning shaklini o‘zgartirmasdan mustahkamligi va turg‘unligini saqlab qolish xususiyati o‘tga chidamliligi deb ataladi. Ma’lum vaqt o‘tgandan keyin konstruksiyalar o‘zining ko‘tarish yoki to‘sish qobiliyatini yo‘qotadi. Bu vaqt o‘tga chidamlilik chegarasi deb ataladi.

3.Qurilish materiallari va konstruksiyalarining o‘tga chidamliligi ularning yonuvchanligiga bog‘liq. Sanitariya normalariga muvofiq barcha qurilish materiallari va konstruksiyalari yonuvchanligiga ko‘ra uch gruppaga ajratiladi:

1.