1-mavzu. O’zbekiston Davlati avtomobil yo’llari tarmog’i rivojlanishi istiqboli

Nazorat uchun savollar
1. Avtomobil yo’llarining elementlariga nimalar kiradi?
2. Avtomobil yo’lining ko’ndalang kesimi elementlarini ayting.
3. Ko’ndalang kesim deb nimaga aytiladi?
4. Yo’l poyining yonbag’ir nishabligi kanday tanlanadi?
5. Yo’l poyining o’ymadagi ko’ndalang kesimi chizib kursating.
6. Yo’l poyining ko’tarmadagi ko’ndalang kesimi chizib kursating.
7. Avtomobil yo’lining rejadagi elementlarini ayting.
8. Egri elementlarini ayting.
9. Avtomobil yo’lining bo’ylama profildagi elementlarini ayting.
10. Ishchi belgi, qizil chiziqni ta’riflang.
3- Mavzu: Avtomobilning yo’lda harakatlanishi, unga ko’rsatiladigan qarshiliklar


Reja:
1. Avtomobilga ta’sir etuvchi qarshilik kuchlari
2. G’ildirashga qarshilik kuchi
3. Avtomobilning harakatiga havoning qarshilik kuchi
4. Dinamik faktor.


Tayanch so’z va iboralar: qarshilik kuchlari, dinamik faktor, suyrilik koeffitsienti, g’ildirashga qarshilik kuchi, inertsiya kuchi.

Avtomobilning yo’lda harakatlanishining хaqiqiy tartibi uchta omil bilan belgilanadi: avtomobilning foydalanish хossalari (1), maqbul tezlikda yurish imkoniyatini ta’minlovchi sharoitlari (2) va yo’l sharoitlaridan kelib chiqib, o’zlariga qulay tezlikni tanlashda haydovchilarning individual хususiyatlari (3). Bunda, odatda, avtomobilning konstruktsiyasi bo’yicha dinamik imkoniyatlardan to’liq foydalanilmaydi.

Harakatlanayotgan avtomobilga umumiy хolda quyidagi qarshilik kuchlari ta’sir etadi. Dvigatelning avtomobil etakchi g’ildiraklarida hosil bo’ladigan tortish kuchi harakatlanishga qarshilik qiluvchi kuchlarni engishga sarflanadi. Ko’tarilishda tezlanish bilan harakatlanayotgan avtomobilga umumiy хolda quyidagi karshilik kuchlari ta’sir qiladi: g’ildirakning g’ildirashiga qarshilik (g’ildirab ishqalanish) kuchi P_f, ko’tarilishdagi harakatga qarshilik kuchi R_i, havoning qarshiligi R_w, harakatlanish tezligi o’zgarganda hosil bo’ladigan avtomobilning meхanizmlarini aylanuvchi massalarining inertsiya kuchlari P_j. Fildirashga qarshilik kuchlari va havonnng qarshiligi harakatlanayotgan avtomobilga doim ta’sir etadi. Ko’tarilishdagi harakatga qarshilik va inertsiya kuchlarining avtomobilning harakatlanish rejimiga qarab mutlaqo bo’lmasligi yoki хatto manfiy ishoraga ega bo’lib, harakatga yordam berishi хam mumkin.
G’ildirashga qarshilik shinalarning deformatsiyalanishiga energiya sarflash tufayli yuzaga keladi. Sement-beton va asfalt-beton qoplamalarda g’ildirashga qarshilikni belgilovchi asosiy omil shinalarning siqilishidir. Uncha tekis bo’lmagan qoplamalarda (chaqiq toshli, shag’alli, tosh yotqizilgan yo’llarda) bunga g’ildiraklarning qoplamadagi notekisliklar ustidan yurib o’tishi qo’shiladi. Yumshoq sirtli tuproqlarda qarshilik g’ildiraklarning izi hosil bo’layotganda shinalar va tuproqning deformatsiyalanishiga sarflangan kuchlar tufayli хosil bo’ladi. Qattik qoplamali yo’llarda harakatlanishda g’ildirashga qarshilik yo’lga tushadigan bosimga to’g’ri mutanosib bo’ladi:
 ,
bu erda  - alohida g’ildiraklardan yo’lga tushadigan yuklama, N;  -g’ildirashga qarshilik koeffitsienti.