1-mavzu: O’qituvchining nutqiy kompetensiyasini rivojlantirish fanining maqsad va vazifalari

Buyuk qomusiy olim Beruniy 
(973-1048) o‘z davridagi barcha fan sohalari 
bo‘yicha ijod qilib 150 dan ortiq asar qoldirdi. Bizgacha etib kelgan asarlari 
“Xronologiya”, “Hindiston”, “Geodeziya”, “Mineralogiya” va boshqalardir. 
“Geodeziya” asarining kirish qismida fanlarning paydo bo‘lishi va tarmoqlanib 
ko‘payishi haqida so‘z yuritib, har bir fanning inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi 
bilan yuzaga kelishini aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu 
ehtiyojning hosilasidir. Inson nutqi o‘z tuzilishi, materialiga ko‘ra rostni ham, yolg‘onni 
ham ifodalashi mumkin. Bu ko‘plab munozaralarga sabab bo‘ladi. In- son bu 
munozaralar jarayonida rostni yolg‘ondan ajratadigan “mezon”ni yaratadi. Bu mantiq 
fani edi. Inson nutqida shubhali o‘rinlar sezilsa, ma’lum “mezon” yordamida ular 
tuzatiladi. Olim mantiqni o‘rganmasdan, uni malomat qilganlarga hayron qoladi va 
ularga achinib: “Agar u dangasalikni tashlab, oromga berilmasdan, gap bilan bog‘lanib 
keladigan nahv (grammatika), aruz (she’r o‘lchovi) va mantiqni (logika) mutolaa 
qilganida edi, so‘zning (nutq) nasr va nazmga ajralishini bilgan bo‘lardi”.— deydi. 
Demak, Beruniy nutqning ikki xil — nasr va nazm ko‘rinishi borligini 
ta’kidlamoqda. Nutqning bu turlari ma’lum qoidalar asosida shakllanadi. Nasr nahv 
qonun-qoidalari, nazm aruz talablariga binoan tuziladi. Aruzga qaraganda nahvning 
ta’sir doirasi keng, u nasr uchun ham, nazm uchun ham zarur. Beruniy yozadi: “Nahv 

---

10 
nasrda va aruz nazmda aytilgan so‘zning me’yorini o‘lchovchi va xatosini tuzatuvchi 
aniq ikkita mezon bo‘lib qoldi, lekin nahv bular ikkisining umumiyrog‘idir, chunki u 
nasrni ham, nazmni ham birgalikda o‘z ichiga qamrab oladi. Xullas, yaxshi nutq tuzish 
uchun nahv, aruz, mantiq fanlari hamkorligidan foydalanish zarur bo‘ladi. Ularning 
birontasiga ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasi buzilsa, qolgan ikkitasiga 
ta’sir qilmay qo‘ymaydi”. 
Beruniy shakl va mazmun birligiga katta ahamiyat beradi. Uningcha, shakl 
mazmunga xizmat qilishi, mazmunsiz har qanday chiroyli shakl ham el orasida e’tibor 
qozonmaydi. Nutqning nasriy shaklida ham, nazmiy shaklida ham mazmun asosiy 
mezon ekanligini ta’kidlaydi. Abu Rayhon Beruniyning bebaho asarlari sahifasida so‘z, 
uning ahamiyati, so‘zni to‘g‘ri qo‘llash va so‘z qo‘llash me’yorlaridan tashqari tildagi 
o‘zlashma so‘zlar va bevosita nutq madaniyati va til estetikasiga aloqador bo‘lgan 
mulohazalar ham mavjud. Beruniyning yozishicha, tilning tarixiy taraqqiyoti davrida til 
lug‘at tarkibida 
“...o‘sha tilda faqatgina oz kishi fahmlaydigan bir muncha begona 
so‘zlar paydo bo‘ladi va ular tushunarsiz bo‘lgani uchun bunday so‘zlarga salbiy 
munosabatda bo‘ladi”. 
Olimning ta’kidlashicha, 
“Odamlar bilmagan narsalariga 
dushmanlik ko‘zi bilan qaraydilar”
. Atrofimizdagi hamma narsa va hodisa kabi til ham 
rivojlanishi va o‘zgarishini, tildagi bunday o‘zgarishlar, avvalo, xalq tarixida sodir 
bo‘lgan iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy o‘zgarishlar tufayli yangi so‘zlar kirib kelishini va 
aksincha ayrimlari iste’moldan chiqib ketishini yaxshi bilgan olim bu hodisalarga ijobiy 
munosabatda bo‘ladi va tilning asosiy vazifasi kishilarning o‘zaro madaniy muloqotini 
ta’minlash deb hisoblaydi: 
“Til – so‘zlovchi istagini eshituvchiga etkazuvchi tarjimondir 
. 
Ulug‘