1-мавзу: Оммавий спорт турларини ташкил этиш ва бошқаришда хорижий тажрибалар. Режа

Европада клублар телевизион ҳуқуқларни сотишдан камроқ даромад олишади, спортчиларнинг маошлари камроқ ва улар ижтимоий жиҳатдан камроқ ҳимояланган. Таъкидлаш жоизки, на АҚШда ва на Европада профессионал спорт турлари мамлакат терма жамоаларида спортчиларни халқаро мусобақаларда қатнашишга тайёрлаш вазифаси эмас.
Профессионал спорт соҳасидаги Америка бошқарув тизими уни бошқа ўйин-кулгилар турлари билан рақобатлашадиган ҳордиқ чиқариш соҳаси деб билади. Таниқли спортчилар шоу-бизнес вакиллари. Менежмент тизими жамоаларни иқтисодий муваффақиятсизликлардан ҳимоя қилишга ёрдам беради, чунки даромадлар лигадаги барча жамоалар ўртасида тақсимланади.
Шу билан бирга, клуб эгалари молиявий ресурслар ва ўйинчиларни маневр қилиш имкониятларини сезиларли даражада чеклашади, чунки спортчиларнинг ойлик маошларида чекловлар мавжуд.
2. Хорижий давлатларда оммавий спортни ташкил этиш тамойиллари.
Хорижий тажрибаларни умумлаштириш шуни кўрсатадики, спорт ташкилотлари дунёнинг кўплаб ривожланган мамлакатларида жисмоний тарбия ва спортнинг асосий ташкилий шакли ҳисобланади. Хорижий мамлакатларда машҳур футбол, хоккей ва бошқа спорт ўйинлари тўгараклари билан бир қаторда соғлиқни сақлашга қаратилган турли хил спорт клублари мавжуд. Масалан, Германияда 85,5 мингта спорт ва дам олиш марказлари мавжуд бўлиб, уларда 5,9 миллион иштирокчилар 100 дан ортиқ турли хил торт турлари билан шуғулланишади. АҚШда 15000 дан ортиқ клублар, Финляндияда 6000 га яқин клублар ва бошқалар мавжуд. Спорт, жисмоний тарбия ва спорт соҳасидаги чет эл адабиётларини таҳлил қилганда шуни ёдда тутиш керакки, чет эллик муаллифлар бизга таниш бўлган “жисмоний маданият” атамасини ишлатмайдилар Чет давлатларнинг аксарият қисмида бошқа атамалар қўлланилади: “фитнесс” - жисмоний тайёргарлик;
“жисмоний тарбия” - жисмоний тарбия; Жисмоний дам олиш - жисмоний тикланиш. Франт сузча “дc спорте” (ўйин-кулги) сўзидан келиб чиққан “спорт” сўзи мусобақалардаги натижаларни таққослаш, натижалар билан боғлиқ бўлган турли хил спорт тадбирларини англатади. АҚШда қуйидаги спорт турлари ажралиб туради:
- таянч спорт, ёки эвропада “спорт ҳамма учун” деб номланган;
- мактаб ва коллеж спорт турлари, турли спорт клублар, уюшмалардаги спорт турлари, шу қаторда энг юқори ютуқларга эга спорт турлари, шу жумладан олимпиада (охирги спорт раҳбарлари уни “ҳаваскор спорт” деб аташади) ташкил этилган спорт турлари;
- профессионал спорт.
Чет элда “оммавий спорт” ибораси кам ишлатилади. Ушбу спорт турига одатда “спорт ҳамма учун” ёки “дам олиш спорти” атамалари қўлланилади.
Хорижий мамлакатлардаги ушбу фаолият турларининг барчаси турли одамлар ва турли ташкилотларда амалга оширилади. Аммо уларнинг барчасини битта умумий асосда бирлаштиради - фаолиятнинг барча турларини бошқаришда асосий ташкилий бўғини спорт клуб, соғломлаштирувчи ёки спорт соғломлаштирувчи клублари.
Хорижий спорт турларида ривожланиш дастурларини амалга ошириш бозор иқтисодиётига эга мамлакатларда турли хил спорт клубларининг фаолият кўрсатаётганлигини кўрсатади. Шундай қилиб, спорт ва фитнесс соҳасида таниқли америкалик мутахассис М. Волф қуйидаги клуб турларини ажратиб ўтади:
- тижорат соғломлаштириш марказлари ва спорт клублари;
- хусусий спорт клублари;
- меҳмонхоналар, катта бинолар, боғлардаги соғломлаштириш марказлари клублари;
- турли уюшмаларга тегишли клублар;
- спорт клублари корпоратсиялар, фирмалар, компаниялар марказлари;
- юрак-қон томир реабилитатсия марказлари клублари; - спорт ва тиббий марказлар клублар;
- Ҳаваскор ва профессионал спорт тўгараклари.
Кўпгина клублар турли хил уюшмаларнинг аъзоларидир - Америка клуби, Саломатлик ва Теннис Корпоратсияси, Топ клублар Уюшмаси ва бошқа кўплаб жамоат бирлашмалари.
Чет эл тажрибасини умумлаштириш шуни кўрсатадики, талабалар контингентига қараб қуйидаги тўгарак турлари ажратилган: болалар учун;
мактаб (дам олиш, спорт ва қизиқишлар); талаба (соғлиқни сақлаш ва спорт); корхона ва фирмаларда (соғлиқни сақлаш ва спорт); лекин яшаш жойида, паркларда (соғломлаштириш ва спорт); йирик клиникалар ва курортларда (тиббий ва соғлиқ); спорт бўйича спорт тўгараклари; аёллар учун; оилалар учун ва бошқалар. Тренинг учун танланган ёки афзал қилинган ўқув дастурларига қараб аеробика, югуриш, боулинг, бодибилдинг, голф, теннис, сузиш тўгараклари ва бошқалар ажралиб туради.
Сўнгги йилларда кўп мақсадли клублар чет элда тобора оммалашиб бормоқда. Масалан, АҚШда деярли ҳар тўртинчи клуб кўп мақсадли. Ушбу клублар мижозларнинг кенг кўламли спорт ва дам олиш манфаатларини қондириш ва хизматларни кўрсатиш учун мўлжалланган. Бундай клубларда одатда турли хил спорт иншоотлари мавжуд: спорт иншоотлари, спорт заллари, болалар учун спорт заллари, бассейн, югуриш йўллари ва бошқалар. Иқтисодий нуқтаи назардан, хорижий экспертлар давлат ва хусусий спорт ташкилотларини ажратиб кўрсатишади. Жамоа спорт клублари республика, вилоят ёки шаҳар бюджетидан молиялаштирилади. Хусусий клублар хусусий капитал томонидан молиялаштирилади ва уларнинг фаолияти тўлиқ клуб эгасига боғлиқ.
Шунингдек, тижорат ва нотижорат спорт клублари мавжуд. Бундай ҳолда клубларни таснифлаш мезони фойда олиш имкониятидир. Давлат спорт клублари одатда нотижорат (нотижорат) ташкилотлар, хусусий клублар одатда тижорат ташкилотлари ҳисобланади. Давлат ва хусусий спорт ва спорт ташкилотлари кўп жиҳатдан фарқ қилади: мақсадга йўналтириш, иқтисодий механизм ва иш самарадорлиги. Ҳар бир спорт ташкилоти ўзининг функтсионал мақсадига мувофиқ равишда ўқув дастурларини танлайди. Хорижий спорт ташкилотларининг дастурларини таҳлил қилар экан, шуни таъкидлаш керакки, улар аҳолининг турли спорт ва жисмоний тарбия машғулотларидаги ҳаракатларига қаратилган. Бунинг учун спорт клубларининг талабига биноан чет элларда мунтазам равишда сотсиологик тадқиқотлар олиб борилади.
Сўнгги пайтларда спорт ва соғломлаштириш клубларининг табиати ва йўналиши бироз ўзгарган. Агар илгари соғлиқни тиклаш, тикловчи ёки рақобатбардош томонлар устунлик қилсалар, энди дастурлар анча мураккаб ва жиддий бўлиб қолди, аёллар ва болаларга катта эътибор берилмоқда: аёллар жисмоний машқлар қилишади, болалар ўйнашади, рақсга тушишади ва ҳоказо. Шахсий мураббийлар ишлайдиган спорт ташкилотлари айниқса машҳурдир: ортиқча вазнга эга бўлган аёллар, жисмоний машқлар тажрибасига эга бўлмаган кекса одамлар, шунингдек, баданни шакллантириш ва шакллантириш билан жиддий шуғулланмоқчи бўлган одамлар билан. Аъзолар шахсий парвариш учун соатига 25 доллар тўлашга тайёр.
Хорижий спорт ташкилотларини умумлаштириш шуни кўрсатадики, турли мамлакатлардаги спорт клублари ўзига хос хусусиятларга эга. Шу муносабат билан биз қуйидагиларни таъкидладик: спорт клубининг Америка модели; спорт клубининг немис модели ва ниҳоят спорт клубининг Скандинавиялик модели.
Немис мутахассиси Г.Г. Кеммерера, Германияда спорт клубларининг мақбул ташкил этилиши қуйидаги кўрсаткичлар билан тавсифланади: - 1 минг аҳолига биттадан клуб тавсия этилади (ўртача); - Ҳар бир спорт ташкилоти ҳар икки ёшдаги ёш гуруҳлари учун дастурларни тақдим этиши керак; - ҳар бир клуб учун рақобатбардош ва рақобатсиз спорт турлари бўйича дастурлар мажбурийдир;
Клубларга аъзолик - пуллик (бадаллар малакали мутахассиснинг ўртача бир соатлик иш ҳақи асосида тўланади); - ҳар бир жамиятда 10 ёки ундан ортиқ асосий миллий спорт турлари этиштирилади; - иқлим ёки географик шароитга мос бўлмаган бошқа барча турлар қўшни клубда бир соатлик масофада жойлаштирилиши керак. Клублар ҳар йили нафақат 10 миллионга яқин спорт тадбирларини ўтказишади, балки 8,2 мингта турли хил машғулотларни ўтказишади. Спорт ташкилотлари фаолиятининг таркибий қисмларидан бири бу ходимларни ихтиёрий асосда спорт этакчиси сифатида ишлашга тайёрлаш. Мамлакатда 1,4 миллион эркак ва аёл бор, улар ихтиёрий равишда раислар, раёсат аъзолари, судялар, хазиначилар ва бошқалар сифатида ишлайди. Уларнинг иши ҳар йили 3,6 миллиард Ғарбий Германия маркаларида ёки 2 миллиард долларга баҳоланмоқда. Ҳар йили улар спорт майдонларида ёки иш столида 185 миллион соат сарфлашади. Қайси ҳукумат, компания ёки бошқа тизим уларни қўллаб-қувватлашга қодир? Албатта, спортда доимий ишлайдиган профессионал мутахассислар мавжуд, аммо уларнинг сони (10 минг) 1,7 миллион ишқибозларга қараганда жуда кам. Спорт клублари тизимининг иқтисодий аҳамияти шунчаки диққатга сазовордир: давлат тўланмаган меҳнат туфайли 3,6 миллиард маркани тежайди. Қўшимча 3,5 миллиард белги клубларнинг йиллик молиявий бюджетини ташкил қилади. Клублар таълим, спорт формаси, транспорт, озиқ-овқат ва адабиётга сарфланган пулга 20 миллиард маркани сарфладилар. Миллионлаб иштирокчилар ҳақиқий спорт бозорини яратдилар, унда катта спорт турлари билан шуғулланиш муддати анча қисқароқ юқори даражадаги спортчиларга нисбатан энг яхши истеъмолчилар мавжуд.