1-мавзу. Мулк ва баҳолаш ҳақида умумий тушунчалар

Транспорт иншоотлари
– буларга йўллар, магистрал қувурлар ва электр қувватини 
узатиш линиялари ҳамда уларнинг инфратузилмаси киради. Бу иншоотларнинг ўзлари 
ўз-ўзидан янги маҳсулот ишлаб чиқармайди, аммо уларни бир жойдан бошқа жойга 
етказиб беришга имкон яратиб беради. Бундан ташқари йўловчи транспорти объектлари 
мавжуд бўлиб, улар ҳам кўчмас мулк сарасига киради. 
Алоқа объектлари
– булар телефон ва телеграф станциялари, радио ва телевидения 
фаолиятида транслятцияни таъминловчи ва қайта трансляция қилувчи мажмуалар ва 
бошқалар. Бу объектлар алоқа ўтказиш хизматини таъминлайди. Алоқа объектлари ҳам 
ҳеч қандай маҳсулот ишлаб чиқармайди ва улар узоқ масофага турли ахборот узатиш 
орқали иқтисодиётга хизмат кўрсатади. 

---

Биноларнинг ҳажмий-режавий ечими биринчи навбатда уларнинг функционал 
вазифасидан келиб чиқади, аммо архитекторлар қурилиш соҳасидаги замонавий 
тенденцияларни ҳам ҳисобга олишлари лозим, шунингдек, мазкур ҳудуднинг маданий 
ва тарихий анъаналарини ҳам ҳисобга олмай бўлмайди. Катта саноат корхоналари 
тўғрисида гап кетганда, улар шаҳарлар чеккасига ҳаво оқими ва таранспорт тизимини 
ҳисобга олиб жойлаштирилиши лозим. Чунки улар шаҳар архитектураси ансамблларига 
қўшилмайди. 
Биноларни конструктив тузилишига кўра таснифланиши
. Ҳар қандай бино унинг 
умрбоқийлигини ва мустаҳкамлигини таъминловчи қурилиш конструкцияларидан 
ташкил топади. Шунингдек, улар бинони қаватларга ва хоналарига бўлиш учун хизмат 
қилади. Барча конструкциялар юк кўтарувчи ва тўсиқ конструкцияларга бўлинади 
ҳамда айрим ҳолларда улар ҳам юк кўтарувчи, ҳам тўсиқ вазифасини бажаради. 
Юк кўтарувчи конструкциялар бинонинг амалдаги оғирлигини қабул қилади ва улар 
қуввати лойиҳалаш жараёнида амалдаги қурилиш меъёрлари (ҚМҚ) талаблари асосида 
ҳисобланади. Бунда уларнинг мукаммаллиги (констркуцияда ёриқларнинг йўқлиги), 
мустаҳкамлиги 
(лойиҳа 
шаклининг 
синалганлиги), 
қаттиқлиги 
(емирилиш 
эҳтимолининг камлиги) каби кўрсаткичлари таъминланади. Конструкциянинг 
умрбоқийлиги деганда удан фойдаланиш муддати давомида ўз мустаҳкамлигини сақлаб 
қолиши тушунилади. 
Таянч конструкциялар ер ости (пойдеворлар) ва ер усти конструкцияларга бўлинади. 
Пойдеворлар – бу бинонинг остки таянчи бўлиб у таянч тупроқ асосига ётқизилади ва 
бинонинг ер усти қисми юкини остки таянч асоси орқали ерга ўтказиш учун хизмат 
қилади. Демак, одатда пойдевор ости асосининг мустаҳкамлик даражаси юқори 
бўлмайди (қоя грунтларидан ташқари), шу сабабли пойдеворларнинг тупроқ билан 
туташуви қуйи қисми катта юзага эга бўлиши талаб этилади. 
Пойдеворлар лентасимон (таянч деворлар ости бўйлаб), устунли (алоҳида устунлар 
шаклида) ва ёппасига ётқизилган плиталар бўлиши мумкин. Тупроқ таркиби жуда 
юмшоқ бўлган ва зах сувлар юзада жойлашган ерларда қозиқсимон (свай) 
пойдеворлардан фойдаланилади, бунда ерга вертикал қозиқлар қоқилиб унинг устки 
қисми пойдеворни ушлаб турувчи асос бўлиб хизмат қилади. Бунда одатда пойдевор 
конструкциялари темир-бетон шаклида бўлади ва завод усулида ишлаб чиқарилади 
ҳамда монилит шаклида қуюлади. 
Бинонинг ер усти қисми ёки асосий қисми унинг юк кўтариш тизимидан келиб чиққан 
ҳолда қовурғали (каркас), қовурғасиз ёки тўлиқ бўлмаган қовурғага эга бўлган бўлиши 
мумкин. 
Қовурғасиз бинолар кам қаватли фуқаролик бинолари (10 қаватгача) ёки катта бўлмаган 
саноат бинолари учун қўлланилади. Улар биргаликда юк кўтарувчи тизимни ташкил 
қилувчи юк кўтарувчи деворлар ва қаттиқ ора ёпмаларга эга бўлади. Юк кўтарувчи 
деворлар ғишт, бетон блок, панеллар, баъзан эса ёғочдан ишланиши мумкин. Ора 
ёпмалар йиғма темир бетон плиталар, монолит темир бетон ёки ёғоч блоклардан иборат 
бўлиши мумкин. 
Қовурғасизларга, шунингдек, йиғма панелли бинолар ва монолит темир бетон бинолар 
ҳам киради. Қовурғасиз биноларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, уларда асосий юк 
кўтарувчи конструкциялар бир вақтнинг ўзида ҳам тўсувчи конструкциялар вазифасини 
ҳам бажаради. 7.4. ва 7.5. – расмларда қовурғасиз бинолар схемалари кўрсатилган. 

---