1 Мавзу: муҳандислик психологияси режа: Муҳандислик психологияси нимани ўрганади?

An'anaviy ravishda muhandislik psixologiyasining quyidagi asosiy 
vazifalari ajratiladi. 
Uslubiy vazifalar: tadqiqot mavzusi va maqsadlarini aniqlash (mavzuni 
oydinlashtirish); yangi tadqiqot usullarini ishlab chiqish; tadqiqot tamoyillarini 
ishlab chiqish; inson fanlari tizimida (va umuman fanda) muhandislik 
psixologiyasining o'rnatilishi. 
Psixofizyologik vazifalar: operatorning xususiyatlarini o'rganish; operator 
faoliyatini tahlil qilish; individual harakatlarning ishlash xususiyatlarini baholash; 
operator holatlarini o'rganish. 
Tizim-texnik vazifalar: HFM elementlarini qurish tamoyillarini ishlab chiqish 
HMSni loyihalash va baholash; SMMni tashkil etish tamoyillarini ishlab chiqish; 
HFM ishonchliligi va samaradorligini baholash. 

---

Operatsion vazifalar: operatorlarni kasbiy tayyorlash; operatorlarning guruh 
faoliyatini tashkil etish; operatorlar samaradorligini oshirish usullarini ishlab 
chiqish. 
Bundan tashqari, muhandislik psixologlari bilan bog'liq fanlarni: menejment, 
texnik dizayn, ishning ruhiy salomatligi, kibernetika, ergonomika bilan aloqalarini 
mustahkamlash vazifasini ajratib ko'rsatish mumkin. 
Muhandislik psixologiyasining asosiy uslubiy tamoyillari: 
• 1) mehnatni insonparvarlashtirish printsipi (xodimning xususiyatlari va 
manfaatlaridan kelib chiqish muhim; mehnatning ijodiy xususiyatiga e'tibor 
qaratish); 
• 2) operator faoliyatining printsipi (operator shunchaki axborotni qayta 
ishlamaydi, aksincha harakat qiladi deb taxmin qilinadi); 
• 3) faoliyatni loyihalashtirish printsipi (birinchi navbatda shaxsning o'zi, 
so'ngra texnik qurilmalar faoliyatini loyihalashtirish kerak deb taxmin qilinadi); 
• 4) izchillik printsipi (muhandislik psixologining ishi barcha bosqichlarda 
muhimdir: SCMni loyihalash, ishlab chiqarish va ishlashi); 
• 5) murakkablik printsipi (boshqa fanlar bilan fanlararo aloqalarni 
rivojlantirish zarurati). 
An'anaviy ravishda muhandislik psixologiyasining asosiy nazariy va uslubiy 
tushunchalarini ajratib ko'rsatish mumkin (A.A.Krylovga ko'ra). 
1. Muhandislik psixologiyasining asosiy tushunchasi. Ushbu kontseptsiyaga 
muvofiq, birinchi bosqich asosan "mehnat qurollarini loyihalashda inson omilini 
hisobga olish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish uchun" boshqa fanlarning 
tajribasidan foydalanish edi (asosan avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari 
operatorlari uchun konsol va postlarni loyihalashda - ACS ). Ikkinchi bosqichda 
bularning barchasi maxsus uyushtirilgan tajribalarda amalga oshirildi (bu erda inson 
operatori "ACS-ning bo'g'ini" sifatida qaraldi). B.F.Lomov muhandislik 
psixologiyasining rivojlanishidagi turlicha urg'ularni ta'kidlab o'tdi: 1) dastlabki 
bosqichlarda "mashinaga yo'naltirilgan" yondashuv ustun keldi (rivojlanishning 
asosiy yo'nalishi: "mashinadan odamga", bu erda inson o'zi texnologiya nuqtai 
nazaridan tavsiflanadi) - mashina elementi, qo'shimchasi sifatida);
2. Keyinchalik "antropotsentrik" yondashuv birinchi o'ringa chiqadi 
(rivojlanish vektori o'zgaradi: "odamdan mashinaga", bu erda inson tobora ko'proq 
mehnat sub'ekti sifatida qaraladi va texnologiya o'z mehnatining vositasi 
hisoblanadi). 
Asosiy kontseptsiyaning asosiy g'oyasi - jonli va jonli bo'lmagan tizimlarda 
(kibernetika singari) boshqarish jarayonlari qonuniyatlarining umumiyligi. Barcha 
asosiy boshqarish funktsiyalari inson operatoriga o'tkaziladi va ushbu funktsiyalarni 
amalga oshirishning o'zi ushbu tizimda aylanayotgan ma'lumotni o'zgartirishdir. 

---

Axborotning o'zi uning xilma-xilligi bilan bog'liq bo'lgan materiyaning universal 
mulki sifatida tushuniladi. Axborot butun moddiy dunyoga xosdir (jonli va jonli), 
shuning uchun ma'lumot miqdori uning xilma-xilligi bilan ifodalanadi (A.D. 
Ursulga ko'ra). 
Axborot munosabatlarining turli darajalari ajratiladi: 1) "tabiiy" ma'lumot 
almashinuvi 
(eng 
oddiy 
organizmlardan 
boshlanadi: 
asabiylashish 
va 
qo'zg'aluvchanlik); 
• 2) nutq darajasi (odamlar bilan muloqot); 3) aloqa texnologiya bilan o'zaro 
aloqada bo'lib, u orqali - butun texnik tizimlar va u ishlaydigan muhit bilan (bu hatto 
odamlarning dunyo bilan o'zaro ta'sirining bir varianti sifatida qaralishi mumkin). 
• 2. Axborot modeli tushunchalari, ma'lumot olish va havola ekvivalenti. 
Ushbu kontseptsiyaning asosiy g'oyasi (V. P. Zinchenko, D. Yu. Panovning fikriga 
ko'ra): inson tobora ko'proq boshqarish ob'ektidan uzoqlashmoqda va o'z ishini 
"masofadan turib" amalga oshiradi. Bu shuni anglatadiki, operator tobora ob'ektning 
o'zi bilan emas, balki uning axborot modeli bilan ishlaydi. Axborot modelini yaratish 
uchun asosiy talablar ("qoidalar") (asosiysi inson imkoniyatlarini hisobga olish): 1) 
model boshqaruv tizimidagi faqat muhim munosabatlarni aks ettirishi kerak; 
• 2) u eng samarali kod (til) dan foydalanishga asoslangan bo'lishi kerak; 3) 
model vizual bo'lishi va inson analizatorlari xususiyatlari, bajariladigan 
operatsiyalarning xususiyatlari, tartibi va murakkabligini hisobga olgan holda 
tuzilishi kerak. 
"Tizimning teng zvenosi" (Yu. B. Sadomov, L.M. Xoxlovning fikriga ko'ra) 
nafaqat inson, balki butun insoniyat operatori, indikatsiya vositalari (axborotni 
namoyish qilish vositalari) va boshqaruv elementlarini o'z ichiga olgan butun 
majmua. Ushbu kompleksning asosiy vazifasi axborotni uzatish va qayta ishlashdir. 
3. Imkoniyatlar va harakatlar ketma-ketligi tushunchalari. Ushbu kontseptsiya 
ish sifatini qayta ishlangan ma'lumot miqdori bo'yicha aniqlashga asoslangan. 
Miqdorlash operatorning ishini hisoblash va aniqroq loyihalashtirishga imkon 
beradi. 
Ketma-ket harakatlar tushunchasi aniq harakatlar va operatsiyalarni amalga 
oshirishga sarflanadigan vaqt modelini qurish bilan bog'liq. Agar operator "alohida 
mantiqiy yakunlangan operatsiyalar to'plami" sifatida taqdim etilsa, unda bunday 
operatsiyalarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 
• 1) operatsiyalar tashqi tomonga ma'lumot berish bilan tugaydi (boshqaruv 
uchun, ovozli javoblar va hk); 2) operatsiyalar biron bir harakatni amalga 
oshirishning hojati yo'q degan qaror bilan tugaydi, ya'ni. tashqi tomondan ma'lumot 
bermaslik to'g'risida qaror. 
• 4. Ish oqimi va ishonchliligini miqdoriy aniqlash bo'yicha tushunchalar. 
Turli mualliflar operatorning mehnatini miqdoriy aniqlashning aniq usullarini ilgari 
surdilar. 

---

Masalan, G.M.Zarakovskiy operator faoliyatining ba'zi psixofiziologik 
xususiyatlarini miqdoriy baholarini taklif qildi. Bu ish jarayoni algoritmlarini yig'ish 
va tahlil qilishga asoslangan. Algoritm a'zolari o'rtasidagi munosabatlarni aniqlash 
uchun ish oqimini tahlil qilish va baholash muhimdir, ya'ni. mantiqiy shartlar va ijro 
etuvchi harakatlar o'rtasida (harakatlar "operatorlar" deb ham ataladi), bu ish 
jarayonining intensivligini, uning mantiqiy murakkabligi va stereotipini baholashga 
imkon beradi. 
Masalan, inson operatorining ishonchliligini baholashning quyidagi 
mezonlari ajratiladi: muammosiz (to'g'ri) ishlash ehtimoli; o'rtacha ish vaqti; qo'shni 
nosozliklar orasidagi o'rtacha vaqt; qobiliyatsizlik darajasi; nosozliklarning 
intensivligi (xavfi); xizmat ko'rsatiladigan ishning o'rtacha tiklanish vaqti; 
muammosiz ishlashga tayyorlik omili va boshqalar. Bularning barchasi maxsus 
formulalarda hisoblanadi.