1-мавзу. Микроиқтисодиёт фаннинг мазмуни, мақсади ва вазифалари

Ноёб неъматлар тушунчаси
Ҳар қандай жамиятда ноёб неъматларни тақсимлаш муаммоси туради. Неъмат деганда, биз товарлар, хизматлар ва ресурсларни тушунамиз. Неъматлар ноёблиги деганда - иқтисодий субъектлардаги мавжуд неъматлар захирасининг шу неъматларга эҳтиёж сезган харидорларнинг талабларини етарли даражада қондира олмаслиги тушунилади. Неъматлар ноёблиги - бу бирор товар ёки ресурс хажмининг маълум вақт оралигида чегараланганлигидир. Шунинг учун хам неъмат ноёблиги, неъматнинг физик нуқтаи назардан чегараланганлигидан фарқ қилиб, у нисбийдир, яъни неъматнинг ҳажми ҳозирги вақтда унга бўлган талабни қондириш учун етарли эмас.
Ноёб неъматларни икки турга булиш мумкин:
а) ишлаб чиқариш ресурслари
б) улар асосида ишлаб чикариладиган истеъмол неъматлар.
Ишлаб чиқариш ресурсларини такрор ишлаб чикарилиши буйича хам икки турга булиш мумкин:
а) такрор ишлаб чиқариладиган ишлаб чиқариш ресурслари (бунга қишлоқ хўжалик маҳсулотларидан пахта, дон ва бошқа маҳсулотларни мисол сифатида келтириш мумкин, улар хар йили такрор ишлаб чикарилади. Худди шундай мехнат ресурслари хам такрор ишлаб чикарилади).
б) такрор ишлаб чиқарилмайдиган, физик нуқтаи назардан чегараланган ишлаб чиқариш ресурслари (қазилма бойликларни мисол сифатида қараш мумкин: темир, кумир, олтин ва ҳоказо).
Агар неъмат ноёб бўладиган бўлса, у ҳолда чекланган неъматларни қандай қилиб иқтисодий субъектлар ўртасида рационал тақсимлашни амалга ошириш муаммоси - бу марказий иқтисодий муаммо хисобланади. Бу муаммони ечиш учун хар қандай жамият қуйидаги учта иқтисодий саволга жавоб бериши керак:

Нима ишлаб чиқариш керак?
Қандай ишлаб чиқариш керак?
Кимга ишлаб чиқариш керак?
Юқоридаги саволлардан иккитаси, яъни нима ишлаб чиқариш? ва қандай ишлаб чиқариш? деган саволлар - ресурслардан маҳсулот ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган ва ишлаб чикариладиган маҳсулот таркибининг жуда кўп альтернатив вариантлари мавжудлигини такозо қилади.
Маълумки, хар бир вақт оралиғида жамиятнинг ишлаб чиқариш имкониятлари чегараланган. Бундай чегараланганлик жамиятдаги мавжуд ресурсларнинг чегараланганлиги хамда бу ресурсларни фойдали неъматларга айлантирадиган технологиянинг холати билан, унинг ривожланганлик даражаси билан белгиланади.
Ишлаб чиқариш имкониятларининг чегараланганлиги, ишлаб чиқариш вариантларидан бирини танлаб қолганларидан воз кечишни тақозо қилади. Бошқа вариантлардан воз кечиш натижасида, биз улардан олиниши мумкин бўлган фойдадан воз кечамиз, яъни бу фойдаланилмаган имкониятлар бўлиб, альтернатив ҳаражатларни ташкил этади.
Бозор тизимида ноёб неъматлар муаммоси қўйидаги иккита тамойиллар асосида ечилади:
- оптималлаштириш тамойили - ҳар бир фаолиятдан ва ресурслардан фойдаланишдан максимал фойда олиш;
- альтернатив ҳаражатлар тамойили - ноёб ресурслардан фойдаланиш йуналишларининг барчасидан олинадиган фойда ва ҳаражатларни солиштириш орқали.
Иқтисодий субъектлар рационал ҳаракат қилиш тамойилига кура ўз мақсадларига эришиши учун хўжалик фаолиятида фаол қатнашадилар, бунинг асосий моҳияти шундан иборатки, иқтисодий субъектлар берилган ресурслардан фойдаланишдан олинадиган натижаларни максималлаштиради ёки маълум натижаларни олиш учун ҳаражатларни камайтиради.

2.