1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Tashkil  etish  ayni  vaqtning  o’zida  funktsional  va  nazariy  jihatlardan  munayyan 
maqsadga erishish  yoki  muayyan  vazifani  hal  qilish tizimini  yaratish  va takomillashtirish 
sohasidagi ongli faoliyatning jarayoni va natijasidir. Odatda, mehnatni, ishlab chiqarish va 
boshqarishni  tashkil  etishi  bir-biridan  farqlashni  taqozo  etadi.  Bunda  ko’p  hollarda 
mehnatni  tashkil  etishning  bir  qismi,  deb  qaraladi,  tashkil  etishning  o’zi  esa  boshqarish 
funktsiyasi,  deb  tushuniladi.  Mehnatni  tashkil  etish,  ishlab  chiqarish  va  boshqarishni 
tashkil  etish  bilan  birgalikda  olib  borilgan  taqdirdagina  mehnat  samarali  bo’lishi  mumki. 
Tashkil  etish  boshqarishga  nisbatan  ancha  yuqori  darajadagi  va  tartibdagi  tushuncha 
kategoriyasidir,  chunki  tashkil  etish  tabiat  va  jamiyatdagi  har  qanday  jarayon  va 
hodisalarning  har  ikkala  tomoni  bo’lgan  boshqarish  va  bajarishga  ham  singib  ketgan 
bo’ladi.  Boshqarishni  tashkil  etish  esa  boshqaruv  faoliyatini  tashkil  etishni  bildiradi. 
Bunga  tegishli  vazifalarni  bajarish  tizimlari  va  boshqarish  tizimlarini  yaratish,  hamda 
boshqarishning tashkiliy tizimlarini yo’lga qo’yish bilan erishiladi.   
Shunday  qilib,  umumiy  kategoriya  tushunchasi  sifatidagi  tashkil  etishni  mehnat 
ishlab  chiqarish  va  boshqarishni  tashkil  etishga  ajratishga  a’anaviy  yondashuv  eskirib 
qolgan  bo’lib,  bu  tushunchalarning  real  mazmuni  va  mohiyati  haqidagi  hozirgi 
tasavvurlarga  to’g’ri  kelmaydi.  Bu  tushunchalar  mehnat  faoliyatiga  (shu  jumladan 
chiqarish  va  boshqaruv  faoliyatiga)  ma’lum  darajada  taaaluqli  bo’lganligi  sababli,  bu 
yerda  gap  aynan  mehnat  faoliyatini  tashkil  etish  haqida,  aniqrog’i,  inson  ijodkorligining 
alohida turi bo’lgan tashkilotchilik faoliyati haqida borishi mumkin.  
 

---

 
13 
Mehnat taqsimoti va koooperatsiyasi. 
Bozor  iqtisodiyoti  davrida  raqobatni  yengib  chiqishning  asosiy  olimlardan  biri 
makroiqtisodiyotga  taalluqli,  ijtimoiy  va  shaxsiy  sektorlardagi  korxonalarda  ishlab 
chiqarish  samaradorligini  oshirishga  erishishdir.  Bu  asosan,  mavjud  ishchi  kuchidan 
oqilona  foydalanish  evaziga  erishiladi.  O’z  navbatida,  ishchi  kuchidan  samarali 
foydalanish ko’pincha har xil bajarilishi zarur bo’lgan ishlarning ayrim ijrochilar o’rtasida 
to’g’ri  taqsimlanishicha,  ya’i  ularning  malakasiga,  tajribasiga,  zukkoligiga  yarasha  ish 
bilan  bab-baravar  ta’lim  etilishiga  bog’liqdir.  Bu  masalani  maqsadga  muvofiq  hal  etish 
uchun,  birichi  navbatda,  mehnatni  ishchi  ishlab  chiqarishda  puxta  o’ylab  oqilona 
taqsimlashi lozim bo’ladi. Bu tashkiliy masala mehnat taqsimoti, deb ataladi.  
Mehnat  taqsimotining  asosiy  ustunliklarida  biri  shundaki,  bunda  ishchi  ishning 
ma’lum  bir  turida  chuqur  ixtisos  topadi,  shu  ish  bajarilish  texnikasini  va  tartibni  puxta 
egallab  oladi,  zarur  ko’nikmalarni  kasb  etadi,  ish  usul  va  uslublarini  yanada 
takomillashtiradi.  
Ishlab chiqarishda mehnat taqsimotining uchta turi mavjud bo’ladi: 
1.Umumiy  mehnat  taqsimotiga  kishilar  faoliyatining  ishlab  chiqarish  va  noishlab 
chiqarish  sohalari  o’rtasidagi  mehnat  taqsimoti  kiritiladi,  bu  sohalar  ichida  esa  sanoat, 
qishloq  xo’jaligi,  transport,  aloqa,  savdo,  xalq  ta’limi,  fan,  davlat  boshqaruvi,  madaniyat 
va hokazolar o’rtasidagi mehnat taqsimoti kiritiladi.  
2.Xususiy  mehnat  taqsimoti  umumiy  mehnat  taqsimotining  sohalar  va  tarmoqlar 
ichidagi  taqsimotini  nazarda  tutadi.  Masalan  sanoat  tarmoqlari  kichik  sohalar, 
birlashmalar,  ayrim  korxonalarga  bo’linadi;  qishloq  xo’jaligi  dehqonchilik  va 
chorvachilikka,  ular  ichida  esa  ixtisoslashtirilgan  tarmoqlarga  (g’alla,  paxta,  kartoshka 
yetishtirish, bog’dorchilik, go’sht, sut, jun yetishtirish va shu kabilar) bo’linadi.  
3.Ayrim  mehnat  taqsimoti  ishlar  va  mehat  funktsiyalarining  ayrim  korxona  yoki 
alohida tashkilot  xodimlari o’rtasida: tsexlar, uchastkalar, brigadalar, zvenolar, ayrim ijro 
etuvchi  xodimlar  bo’yicha,  shuingdek,  ularning  kasb-malaka  guruhlari  o’rtasida 
taqsimlanishini nazarda tutadi.  
Ishlab  chiqarish  va  xizmat  ko’rsatish  sohalaridagi  korxonalarda  mehnat