1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

kooperatsiyasini chuqur tahlil qilish  va  bir qator chora-tadbirlar belgilash zarur.  Bunday 
tahlil  qilishning  asosiy  bosqichlari  quyidagicha  bo’lishi  mumkin:  1.Korxonada  mehnat 
jarayonini  tashkil  etishning  boshlang’ich  omillarini  tahlil  qilish:  ishlab  chiqarish  tipini, 
uning  ko’lamlarini,  texnologik  jarayonlar,  mashina  va  asbob-uskunalarning  o’ziga  xos 
xususiyatlarini,  mehnatni  mexanizatsiyalash,  tsexlar,  uchastkalar,  ish  o’rinlari  va  shu 
kabilarni 
birlashtirish 
darajasini 
aniqlashdan 
iborat. 
2.Ishchilar 
mehnatining 
murakkabligini tahlil qilish: kasb-malaka darajasiga qo’yiladigan talablar  va uning  ishlab 
chiqarish  talablariga  muvofiq  kelishi.  3.Ishchilar  mehnat  taqsimoti  va  kooperatsiyasini 
tahlil  qilish:  ishlab  chiqarish  jarayonining  operatsiyalarga  bo’linishi;  umumiy  ishlab 
chiqarish  jarayoni  tarkibida  alohida  operatsiyalarni  bajaruvchi  ishchilar  o’rtasidagi 
aloqalarni  o’rganish;  ayrim  ishlab  chiqarish  operatsiyalarini  birga  qo’shib  bajarib  turish 
yoki  qismlarga  bo’lish.  4.Ish  vaqtidan  mashinalar,  hamda  asbob-uskunalar  ish  vaqtidan 
foydalanishni  tahlil  qilish:  smena  ichida  ish  vaqtining  bekor  sarf  bo’lishini,  hamda 
ularning  sabablarini  aniqlash;  ishlab  chiqarish  jarayonidagi  «qaltis  joylar»ni  aniqlash; 
5.Korxonada  qo’llaniladigan  mehnatni  tashkil  etish  shakllarini  tahlil  qilish:  tsexlar, 
uchastkalar,  ish  turlari,  ayrim  operatsiyalar  bo’yicha  ishchilar  soni  va  kasb-malaka 
tarkibini  o’rganish  va  bajarilayotgan  ishlar,  mehnat  funktsiyalari  va  ijrochi–ishchilarning 
kasb-malaka  jihatidan  mos  kelishini  aniqlash;  mehnat  sharoitlarii  yaxshilashning  asosiy 
yo’nalishlarini o’rganish.  
Ish o’rinlarini tashkil etish, rejalashtirish va xizmat ko’rsatish.  
Mehnat  taqsimoti  va  kooperatsiyasining  har  qanday  shakllarida  ijrochilarning 
samarali,  yuqori  unum  bilan  ishlashining  zarur  sharti  ish  o’rinlarii  tashkil  etish  va  ularga 
ishlab chiqarish  va  mehnat jarayonining birinchi  bo’g’ini bo’lib, aynan  ish o’rnida  ishlab 
chiqarish  jarayoni  uchta  elementining  hammasi:  mehnat  ashyolari,  mehnat  vositalari  va 
ishchi  kuchi,  ya’ni  ijrochi  xodimning  jonli  mehnati  yagona  bo’lib,  birlashadi,  bu 
hamkorlik  natijasida  esa  yangi  iste’mol  qiymatlari,  mehnat  mahsulotlari  yaratiladi. 
Shuning uchun ham ish o’rinlarii tashkil etishga katta e’tibor beriladi. Ish o’rni –bu ishlab 
chiqarish  makonining  bir  qismi  bo’lib,  uda  barcha  asosiy  va  yordamchi  texnologiya 
uskunalari,  moslamalar,  asboblar,  ish  mebellari  va  maxsus  qurilmalar  joylashgan  bo’ladi 
va  ular  muayyan turdagi  ishlarni bajarish  uchun  mo’ljallangan bo’ladi. Bugun  ish o’rilari 
bir  qator  belgilariga  ko’ra  tasniflanadi.  Ular  mexanizatsiya  darajasi  bo’yicha  quyidagi 
besh guruhga bo’linadi: Qo’l ishida ish o’rinlaridagi barcha mehnat jarayonlari qo’l bilan 
amalga  oshiriladi,  qo’l  asboblari  qo’llaniladi,  mehnat  ashyolarini  o’zlashtirishning  asosiy 
energiya manbai odamning jismoniy kuchi hisoblanadi. Mashina-qo’lda ish bajariladigan 
ish  o’rinlarida  mehnat  buyumlariga  mexanizmlar  bilan  ishlov  berish  (o’zgartirish)  va 
tashqi energiya (elektr, issiqlik, kinetik) hisobicha, leki bevosita xodimning ishtiroki bilan 
ishlov  berish  kiradi.  Mexanizatsiyalashgan  ish  o’rinlari  qo’l  va  mashina-qo’lda  ish 
bajariladigan  ish  o’rilaridan  shu  bilan  farq  qiladiki,  asosiy  texnologik  jarayonlar  to’la-
to’kis  mashialar  va  mexanizmlar  bilan  amalga  oshiriladi,  xodim  zimmasida  esa  faqat 
mashinalarni  boshqarish  qoladi,  ya’ni  insonning  quvvati  boshqaruvga  sarf  etiladi. 
Mexanizatsiyalashtirilgan  ish  o’rinlariga  yarim  avtomatlarda  ishlaydigan  stanokchilar, 
avtotransport  haydovchilari,  ekskovator  yoki  buldozer  mashinistlari,  quduqlar  qaziydigan 
parmalovchi  ustalar  va  boshqa  ko’pgina  kasblar  va  ish  turlarii  bajaradigan  xodimlarning 
ish  o’rilari  kiradi.  Bu  yerda  mashina  avtomat  tarzida  emas,  balki  insonning  doimiy 
boshqaruvida  ishlaydi.  Avtomatlashtirilgan  ish  o’rinlarida  butun  texnologiya  jarayoni 
stanok,  mashina  yoki  avtomat  tarzida  harakat  qiladigan  agregat  yordamida  inson 
ishtirokisiz  amalga  oshiriladi,  xodim  zimmasida,  faqat  avtomatni  ishga  tushurish  va 

---

 
16 
to’xtatish,  uning  ishini  nazorat qilish  va zarur bo’lganda sozlash  va  yarim sozlash  ishlari 
qoladi,  Xodimning  anchagina  vaqti  bo’lib  qoladi,  bu  vaqtdan  ko’p  stanokli  xizmat 
ko’rsatishda va mehnat unumdorligini bir muncha oshirishda foydalanish mumkin bo’ladi. 
Apparaturali ish o’rinlari turli apparatlar bilan jihozlangan bo’lib, ular yordamida issiqlik, 
elektr,  kimyoviy  va  biologik  energiya  hisobiga  mehnat  buyumiga  ta’sir  ko’rsatiladi. 
Avtomatlashgan  jarayonlarda  bo’lgani  kabi  xodim,  faqat  apparaturalar  bajaradigan 
jarayonlarni kuzatadi va nazorat qiladi, zarurat tug’ilganda ularni tartibga soladi.