1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Tashkilot  ichidagi  martaba  xodimning  bitta  tashkilot  doirasidagi  rivojlanish 
bosqichlarining almashinib turishini qamrab oladi. U uchta yo’nalishda amalga oshiriladi: 
martabaning  vertikal  yo’nalishi-bu  tarkibiy  pog’onaning  yanada  yuqoriroq  darajaga 
ko’tarilishidir;  gorizontal  yo’nalish-faoliyatning  boshqa  funktsional  sohasiga  qo’shilish 

---

 
45 
yoki  tashkiliy  tuzilma  qat’iy  tarzda  rasman  biriktirib  qo’yilmagan  tashkiliy  tuzilmada 
muayyan  xizmat  vazifasini  bajarishdir  (masalan,  vaqtincha  tashkil  etilgan  maqsadli 
guruhning  rahbari  vazifasini  bajarish  va  hokazo).  Gorizontal  martaba  qo’shimcha  haq 
to’lash  hisobiga  avvalgi  bosqichdagi  vazifalarni  kengaytirish  yoki  murakkablashtirishni 
kiritish mumkin; markazga intiluvchi yo’nalish-xodimlar uchun birmuncha maroqli bo’lsa 
ham,  ko’proq  hollarda  ko’zga  tashlanmaydi.  Bu-tashkilotning  rahbariyati  tomon 
qilinadigan  harakatdir.  Masalan,  xodimni  o’zi  uchun  ilgari  qulay  bo’lmagan 
uchrashuvlarga,  rasmiy  va  norasmiy  tarzdagi  kengashlarga  taklif  etish,  samimiy  tarzda 
murojaat qilish va hokazolardir.  
 
Martabaning  turli  bosqichlarida  xodim  turli  ehtiyojlarni  qondiradi.  Dastlabki 
bosqich  maktabda  o’qish  o’rta  va  oliy  ma’lumot  olishni  o’z  ichiga  qamrab  oladi  va  25 
yoshgacha  davom  etadi.  Ana  shu  davr  mobaynida  inson  faoliyat  turini  izlash  maqsadida 
bir qancha ishlarni almashtirishi mumkin. Qaror topish bosqichi taxminan besh yil davom 
etadi  (25  yoshdan  30  yoshgacha).  Xodim  ana  shu  davrda  tanlagan  kasbini  o’zgartiradi, 
zarur ko’nikmalarni egallaydi, uning  malakasi yuzaga keladi, o’zini namoyon qilish sodir 
bo’ladi va mustaqillikka ega bo’lish ehtiyoji tug’iladi. Odatda, bu yoshda oila tuziladi va 
shakllanadi,  shuning  uchun  tirikchilik  uchun  zarur  bo’ladigan  «eng  kam  miqdordan» 
yuqoriroq ish haqi olish istagan paydo bo’ladi.  Xizmatda ko’tarilish bosqichi 30 yoshdan 
40 yoshgacha davom etadi. Ana shu davrda malakaning ortishi, xizmatda ko’tarilish sodir 
bo’ladi.  Amaliy  tajriba  to’plash,  malaka  orttirish,  o’zini  namoyon  qilishga  ehtiyoj 
tug’iladi, yanada yuqoriroq maqomga ega bo’li shva ko’proq mustaqillikka erishish istagi 
tug’iladi,  shaxs  sifatida  o’zini  namoyon  qilish  boshlanadi.  Saqlash  bosqichi    erishilgan 
natijalarni  mustahkamlashga  doir  harakatlar  bilan  ajralib  turadi  va  40  yoshgacha  davom 
etadi.  Malakani  takomillashtirish  davri  boshlanadi  va  faol  ishlar  natijasida  va  maxsus 
ta’lim olish tufayli malaka yanada ortadi, xodim o’z «maktabi»ni yaratishga o’z bilimlarini 
yoshlar  bilan  baham  ko’rishga  qiziqadi,  ijod  qilishga  intiladi,  bu  davrda  xizmat sohasida 
yangi bosqichga ko’tarilishi sodir bo’lishi mumkin. Garchi bu davrda xodimning ko’pgina 
ehtiyojlari qondirilgan bo’lsa ham, uni o’zi olayotgan ish haqi darajasi qiziqtiradi, boshqa 
daromad  manbalarini  topishga  intilish  (masalan,  boshqa  tashkilotlarning  foydasiga, 
sarmoyasida,  aktsiyalar,  obligatsiyalarda  qatnashish  va  hokazo)  paydo  bo’ladi.  Yakuniy 
bosqich  55  yoshdan  65  yoshgacha  davom  etadi.  Bu  davrda  inson  pensiya  haqida  jiddiy 
o’ylay  boshlaydi,  ishdan  ketish  tashvishda  bo’ladi.  Xuddi  shu  davrda  o’ziga  munosib 
o’rinbosar izlash, uni o’rnida qoldirishga tayyorlash harakatlari ko’zga tashlanadi. Xodim 
avvalgi  ish  haqi  saqlanib  qolsa-da,    boshqa  daromad  manbalari  ko’payishini  istaydi, 
chunki  bu  dargohdan  pensiyaga  chiqib  ketgandan  keyin  pensiyasi  miqdoriga  qo’shimcha  
bo’lib,  kuniga  yaraydi.  Pensiya  bosqichida  mazkur  korxonadagi  martabasi  (faoliyati) 
yakun topadi. O’zini boshqa  faoliyat sohalarida ko’rsatish  imkoni paydo bo’ladi,  holbuki 
mehnat  jamoasidagi  ish  davrida  uni  ro’yobga  chiqarishning  iloji  bo’lmagan  yoki 
shunchaki qiziqish  hisoblangan  edi.  O’ziga  va  o’zi  singari  pensionerlarga  hurmat-e’tibor 
ortadi.