|
7-mavzu: Mehnat shartnomasi, uni tuzish va bekor qilish tartibi.
Reja:
1.Mehnat shartnomasi tushunchasi, uning taraflari, amal qilish tartibi.
2.Mehnat shartnomasini tuzish.
3.Mehnat shartnomasini o’zgartirish.
4.Mehnat shartnomasining bekor qilinishi.
Tayanch iborаlar:
mehnat shartnomasi; mehnat shartnomasining taraflari; mehnat shartnomasining shartlari;
muayyan va nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomalari; mehnat shartnomasini
tuzish; ishga qabul qilish; dastlabki sinov; o’n sakkiz yoshga to’lmagan yoshlarni ishga
qabul qilish; ayollarni ishga qabul qilish; haqi to’lanadigan jamoat ishlariga qabul qilish;
korxonalar uchun belgilangan kvota hisobiga ishga qabul qilish; xorijiy fuqarolarni ishga
qabul qilish; o’rindoshlik asosida ishga qabul qilish; mehnat shartnomasini o’zgartirish;
mehnat shartlarini o’zgartirish; boshqa ishga o’tkazish; ish joyini o’zgartirish; mehnat
shartnomasini bekor qilish.
Mehnat shartnomasi» mehnat to’g’risidagi qonunlarga an’anaviy ravishda
qo’llaniladi. Biroq, 90-yillar boshlarida «kontrakt» tushunchasi keng yoyildi. Dastlabki
paytlarda xodimlarni ishga yollashning kontrakt tizimini go’yoki mehnat shartnomasiga
zid qilib qo’yildi. Kontraktlar, faqat yozma shaklda tuzilishi ularning fazilati edi. O’sha
paytda amal qilgan qonun hujjatlariga ko’ra, mehnat shartnomasi ham og’zaki, ham yozma
shaklda tuzilishi mumkin edi. Amalda esa ilgari mehnat shartnomalarining ko’pchiligi
og’zaki shaklda tuzilardi. Xodim ishga qabul qilish haqidagi iltimos bilan ariza yozardi,
50
zarur hujjatlarni taqdim etardi, tegishli mansabdor shaxs esa buyruq chiqarardi. Ma’muriy
buyruqbozchilik tizimi sharoitida mehnat shartlarini batafsil kelishib olishning ma’nosi
yo’q edi, chunki ularning ko’pchiligi bevosita qonunchilikda belgilangan edi.
Kontraktni yozma shaklida tuzish mehnat munosabatlarini individuallashtirish,
tomonlarning manfaatlarini to’laroq hisobga olish, ularning manfaatlarini himoya qilishni
amalda ta’minlash imkonini beradi. Kontrakt tizimining kamchiligi esa shundan iborat
ediki, u u muddatli mehnat shartnomasining bir turi sifatida qaralar edi. Muayyan
muddatga ishga qabul qilingan kishi, o’z mehnat majburiyatlarini qanday bajarishdan qat’i
nazar, ushbu muddat tamom bo’lgandan keyin, u bilan mehnat munosabatlari
to’xtatilishini tushunadi va vaqtinchalik ruhiyati, mehnatga o’tkinchi, tasodifiy bir narsa,
deb qarash kayfiyati shakllanadi. Aynan shu sababli, bunday xodim ko’pincha shartnoma
muddati tamom bo’lishidan ancha ilgari o’ziga boshqa ish izlaydi, hamda ketish kayfiyati
ta’sirida xafsalasizlik bilan mehnat qiladi. Bularning barchasi O’zbekistonning mehnat
to’g’risidagi qonunlarida hisobga olinib, «mehnat shartnomasi» va «kontrakt» atamalari
o’rtasiga tenglik belgisini qo’ydi. Bu barcha mehnat shartnomalari (kontraktlar), faqat
yozma shaklda tuzilishini anglatadi. U nomuayyan muddatga haqi tuzilishi mumkin.
Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 72-moddasiga
muvofiq, mehnat shartnomasi-xodim bilan ish beruvchi o’rtasida muayyan
mutaxassislik, malaka, lavozimi bo’yicha ishni ichki mehnat tartibiga bo’ysungan holda,
taraflar kelishuvi, shuningdek, mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar
bilan belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir.
Xodim va ish beruvchi mehnat shartnomasining taraflari bo’lib hisoblanadilar.
Yozma shakldagi mehnat shartnomasi doimiy ishlovchilar bilan ham, muayyan muddatga
yoki muayyan ishni bajarish vaqtiga ishga qabul qilinuvchilar bilan ham, o’rindoshlik
tarzida ishga kirishda ham tuziladi. Taraflarning kelishuviga ko’ra, ishlab chiqiladigan
mehnat shartnomasi shartlari zarur (asosiy) va qo’shimcha (ixtiyoriy) shartlarga bo’linadi.
Ularsiz shartnoma tuzilishi mumkin bo’lmagan shartlar zarur (asosiy) shartlar
hisoblanadi. Garchi shartnoma uchun majburiy bo’lmasa ham, taraflarning xohishiga ko’ra
qayd etilishi mumkin bo’lgan shartlar qo’shimcha shartlar hisoblanadi.
O’z navbatida, mehnat shartnomasining zarur (asosiy) shartlarini quyidagilarga
ajratish mumkin:-umumiy shartlar, ushbu shartlar xodim nomuayyan muddatga yoki
muddatli mehnat shartnomasi bo’yicha ishga kirishidan, asosiy ishga yoki o’rindoshlik
asosida ishga kirishidan, shartnomada shartlashilgan ishni korxonada yoki o’z uyida
bajarishidan va hokazolardan qat’i nazar istalgan mehnat shartnomasida, albatta qayd
etilgan bo’lishi lozim. Ish joyi, mehnat funktsiyasi, ish boshlanadigan kun, mehnatga haq
to’lash miqdori to’g’risidagi shartlar istalgan mehnat shartnomasini tuzish chog’ida ular
haqida kelishilishi zarur bo’lgan umumiy zarur shartlarga kiradi;-alohida shartlar
xodimlar bilan mehnat shartnomalarining ayrim turlarini tuzishdagi umumiy shartlardan
tashqarii imajburiy tartibda qayd etilgan bo’lishi lozim;-boshqa zarur shartlar, ushbu
shartlar, agar ular korxonaning lokal hujjatlarida qayd etilmagan bo’lsa, mehnat
shartnomasiga kiritiladi. Korxonada tegishli lokal hujjatlar mavjud bo’lmagan taqdirda,
mehnat shartnomasiga ish haftasining tur va ish vaqti tartibi to’g’risidagi shartlarni kiritish
zarur.
Mehnat shartnomasiga har xil qo’shimcha shartlar kiritilishi mumkin. Ular majburiy
hisoblanmaydi, biroq mehnat munosabatlarini tartibga solishda ularning ahamiyati
kattadir. Ishga qabul qilish paytida sinovini belgilash to’g’risida, kasblar (lavozimlar)ni
qo’shib olib borish to’g’risida, malakani muntazam oshirib borish to’g’risida, ish vaqti
tartibi va dam olish tartibi haqida, har yillik asosiy yoki ish beruvchining mablag’lari
51
hisobidan qo’shimcha ta’tilning davomiyligini ko’paytirish to’g’risida, ushbu xodim
uchun qo’shimcha imtiyozlar to’g’risidagi shartlarni qo’shimcha shartlar jumlasiga kiritish
mumkin.
MKning 75-moddaiga muvofiq, mehnat shartnomalari:-nomuayyan muddatga; -besh
yildan ortiq bo’lmagan muayyan muddatga;-muayyan ishni bajarish vaqtiga mo’ljallab
tuzilishi mumkin.
Mehnat shartnomasida shartnoma bo’yicha ishning tamom bo’lish payti qayd
etilmagan bo’lsa mehnat shartnomasi nomuayyan muddatga tuzilgan hisoblanadi. Ushbu
holda; xodim doimiy ishga qabul qilingan, deb hisoblanadi va u bilan mehnat
munosabatlari mehnat shartnomasi muddati tamom bo’lishi munosabati bilan to’xtatilishi
mumkin emas. Besh yildan ortiq bo’lmagan muayyan muddatga tuziladigan, shuningdek
muayyan ishni bajarish vaqtiga mo’ljallab tuziladigan mehnat shartnomalari muddatli
Do'stlaringiz bilan baham: |
