1-mavzu. Mehnat to‘g‘risidagi fanning yuzaga kelishi va uning jamiyat rivojlanishidagi roli

4. O‘zbekistonda mehnat potensialining shakllanishi va unga demografik omillarning ta’siri

O‘zbekistonning mustaqil davlatga aylanishi iqtisodiy va siyosiy jihatdan tub

o‘zgarishlarga olib kelib, o‘z navbatida bular mehnat potensialining shakllanishi va
takror yaratilishi haqidagi ilmiy-iqtisodiy tasavvurlarni qayta o‘rganish, uning
strukturasiga yangicha yondashuvlarni ishlab chiqish, bu sohadagi ijtimoiy
munosabatlar tizimini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish zaruratini vujudga qeltirdi.
«Mehnat resurslarining shakllanishi» tushunchasi ancha vaqtlardan buyon
ilmiy, iqtisodiy adabiyotlar va statistik amaliyotda qaror topgan bo‘lib, o‘ziga xos
kasbiy atama sifatida ishlatilib kelinadi. Bunda mehnat resurslarini shakllantirish
deganda, ularning doimiy ravishda yangilanib turishi tushuniladi.
Mamlakat mehnat potensiali miqdoriy jihatdan shakllanishining asosi aholi
harakatlari hisoblanadi. SHu sababli uning shakllanish omillari va sharoitlarini
o‘rganishda, avvalambor, aholining takror ishlab chiqaruvchi jarayon bo‘lgan
mavjud demografik vaziyat tahlil qilinadi. CHunki aynan demografik holatlar
mehnat potensialining miqdoran shakllanib borishini ta’minlaydi.
Demografik jarayonlar mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilma va shartsharoitlar ta’sirida amalga oshadi. YA’ni, bunda aholi iste’molchi va foydalanuvchi
hisoblanib, uning harakatlariga mavjud sharoitlar hamda iste’mol sifati kabi
ko‘rsatkichlar katta ta’sirga ega. Demografik holatlar natijasida shakllangan mehnat
potensiali ishlab chiqarishning bosh omili bo‘lib, uning asosida YAMM hamda
daromadlar yaratiladi, bu esa iqtisodiy ravnaq demakdir. Iqtisodiy taraqqiyot ishlab
chiqarish, infratuzilma va shart-sharoitlarning rivojlanishi hamda takomillashuviga
olib kelsa, daromadlar esa aholi farovonligining asosi hisoblanadi.

Mamlakatimizda demografik jarayonlarning murakkab ko‘rinishiga sabab

bo‘lgan omillardan biri sifatida aholining respublika hududlari bo‘ylab notekis
taqsimotini ko‘rsatish mumkin. Kishilarning turli mintaqalarda turlicha miqdor va
zichlikda joylashuvi o‘ziga xos muammo hisoblanib, bu holat mamlakatning tarixiy,
jug‘rofiy va tabiiy-iqlimiy xususiyatlari hisobiga yuzaga kelgan.
Respublikada keyingi yillardagi aholining migratsiya harakatlari ularning
nisbatan sanoatlashgan shaharlar va yaqin xorijiy mamlakatlarga ish izlab borishlari
bilan asoslanadi. CHunki bu vaqtga kelib ortiqcha ishchi kuchi mavjud va ishsizlik
yuqori bo‘lgan hududlardagi kishilar o‘zlariga munosib ish topish va yuqori mehnat
daromadini qo‘lga kiritish maqsadida o‘z yashash joylarini tark eta boshladilar.
Mazkur ko‘rsatkich 2001 yildan boshlab ko‘tarilib borib, 2005 yilda 107,0 ming
kishini tashkil etdi.