1-mavzu: Maktabgacha ta’limyoshidagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashda ona tilining ahamiyati Ona tilining maktabgacha ta'limda tutgan o‘rni, mohiyati. Maktabgacha ta‘limda Bolalarning nutqini o‘stirish pedagogik fan sifatida

Rasmga qarab hikoya qilish illustratsiyali materiallar tarkibiga kiradi. Tarbiyachi rasmlar y ordam ida bolalarning tevarak-atrof to‘g‘risidagi tasavvurlarini kcngaytiradi, tafakkurlarini rivojlantiradi, xotirani mustahkamlaydi va nutqni boyitadi. Slumingdek, ko‗rish imkoniyati bo'lmagan narsa va hodisaiar bilan tanishtiradi, ular to ‗g‗risidagi bilinilarini aniqlaydi va to‘ldiradi, yuqori axloqiy sifatlarni (mehnatga qiziqish, ona tabiatga muhabbat, o‘z o'rtoqlariga sadoqat va hokazolar) shakllantirishga yordam beradi. Bolalarni hikoya qilishga o‗rgatish uchun narsa-buyumlarni tasvirlovchi prcdmetli rasmlardan, sujetli rasmlardan, reproduksiyalardan, peyzaj va naturmort, etud rasmlardan foydalaniladi. M.M.Konina bolalarni rasmlarga qarab hikoya qilishga o‗rgatishning quyidagi mashg‗ulot turlarini ajratib ko'rsatadi:
1) narsa-buyumlarni tasvirlovchi rasmlar bo‗yicha tasviriy hikoya tuzish;
2) voqeaband rasmlar bo‗yicha tasviriy hikoya tuzish;
3) voqeaband rasmlar asosida mazmunli hikoya tuzish;
4) voqealar ketma-ket keladigan rasmlar to‗plami asosida hikoya tuzish;
5) peyzajli (manzarali), naturmort rasmlar bo‗yicha tasviriy hikoya tuzish.
Tarbiyachi hikoya qilish uchun rasm tanlashda quyidagi talablarga amal qilishi kerak: a) voqealar oddiy bo‘lish i, bolaning yoshiga qarab voqeaning murakkablashib borish tamoyiliga amal qilishi; b) mazmuni jihatidan bolalarning yoshiga va nutqining rivojlanish darajasiga mos bo‘lishi; d) bolaning xayolini, tafakkurini, estetik his-tuyg‗ularini, kuzatuvchanligini, nutqini rivojlantirishga yordam berishi; e) rasmda tasvirlangan narsa-buyumning ko'rinishi yoki voqeaning biror-bir qismida haqiqatni buzib tasvirlash hollari bo'lmasligi.
Turli yosh guruhlarida rasmga qarab hikoya tuzishga o‘rgatish uslubiyoti
Kichik guruh. Bu guruhda rasmga qarab hikoya qilishga o'rgatishga tayyorgarlik bosqichi amalga oshiriladi. Bu guruh bolalari hali o‗z fikrlarini bir-biriga bog‘lab bayon eta olmaydilar. Ularning nutqi dialog ko‗rinishiga ega boladi. Bu yoshdagi bolalar rasmdagi narsa-buyumlarning nomini, ularning ayrim sifatlarini va harakatlarini aytib berish bilangina kifoyalanadilar, bu bolalarda idrokning yaxshi rivojlanmaganligi, so‗z to‘plamining kamligi,
gaplarni to‘g‗ri tuza olish malakasining shakllanmaganligi bilan bog‘liqdir.
Rasm bo'yicha ishlashda tarbiyachining asosiy vazifasi quyidagilar: 1) rasmni ko'rib chiqishga, undagi eng muhim narsani seza olishga o‗rgatish; 2) rasmda tasvirlangan narsa- buyumlarning nomlarini aytishdan sekin-astalik bilan bog‘langan nutq ustida Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni

(savollarga javob berish va uncha katta bo‘lmagan hikoyalar tuzish) mashq qilishga o'tish.

Bolalarni rasmlar bilan tanishtirish mashg‗uloti turli xilda olib borilishi mumkin. Mashg'ulot asosan ikki qismdan iborat boladi:
1. Savollar yordamida rasmni ko‗rib chiqish.
2. Tarbiyachining namuna-hikoyasi bilan yakunlash.
Mashg‘ulot uncha katta bo'lmagan kirish suhbati bilan boshlanishi mumkin. Uning maqsadi rasmda tasvirlanganlar to‗g‗risida bolalarning tasavvurini aniqlashdan va emotsional kayfiyatni vujudga keltirishdan iboratdir. Tarbiyachining savollari mashg‘ulotdagi asosiy metodik usullardan biri hisoblanadi, Shuning uchun savollarni oldindan puxta o'ylab olish muhimdir. Bolalarga beriladigan savollar tushunarli bo‘lishi va unga javob berishda qiyinchilik tug'dirmasligi kerak. Kichik yoshdagi bolalar rasm asosida ikki-uch so‗zdan iborat bo‘lgan gaplar yordamida hikoya qilib berishga o'rganadilar. Rasmni ko‗zdan kechirish bolalar nutqining to‗g‗ri va aniq rivojlanishiga yordam beradi. Tarbiyachi, rasmda tasvirlangan narsa-buyumlarni va voqealarni to‗g‘ri aytishlarini nazorat qilib borishi kerak.
Tarbiyachi o‗z nutq namunasi, savollari, ko'rsatmalari bilan bolalarga rasmda tasvirlangan narsa-buyumlarning sifat va belgilarini aniq belgilovchi so‘zlarni tanlay olishlarida yordam beradi. Kichik guruhlarda dastlabki rasmlar alohida narsa-buyumlar (o‗yinchoqlar yoki tanish uy jihozlari), uy hayvoniari, bolalar hayotidan olingan murakkab bo‘lmagan voqealar tasviridan iborat bo‗ladi. Mashg'ulotdan so‘ng rasm guruh xonasida bir necha kunga qoldiriladi. Bolalar yana bir marta rasmni ko‗zdan kechirib chiqadilar. Ilgari ko‗rmagan narsalarini ko‗radilar, bir-birlariga fikrlarini aytishadi. Tarbiyachi bunday ko‗zdan kechirishlarga rahbarlik qiladi, ya‘ni ularning aytayotgan fikrlarini aniqlashtiradi, qo'llab-quvvatlaydi, rag'batlantiradi.
O‘rta guruh. Bu guruh bolalarining nutqi takomillashadi, fikrlashi faollashadi, uncha katta bo‘lmagan hikoya tuza oladilar. Dastlab bolalar tarbiyachining savollari yordamida hikoya qilib beradilar. Bu bolalarning jamoa bo‘lib tuzgan yoki tarbiyachi va bitta bolaning hamkorlikda tuzgan hikoyasi bo‗lishi mumkin. Mashg‗ulot oxirida tarbiyachi bolalarning barcha aytgan fikrlarini umumlashtirib, o‘zi to‗liq hikoya qilib beradi. So‘ngra bolalar tarbiyachining namuna-hikoyasini takrorlaydilar. Bu guruhda tarbiyachining namuna hikoyasi bolalarning undan nusxa olishlari uchun beriladi. „Xuddi mendek hikoya qilib bering", „Yasha, mening hikoyamni eslab qolibsan―, - deb tarbiyachi bolalarni rag‗batlantiradi, ya'ni ushbu guruhda bolalardan mavzudan chetga chiqib ketmaslik talab etiladi. Namuna híkoya ma‘lum bir talablarga javob berishi kerak. O‗rta guruh bolalarini narsa-buyumlarni tasvirlovchi va voqeali rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzishga o'rgatish mumkin. Tarbiyachi bolalarni o‗z hikoyasida lug‗atidagi so‘zlardan, sifatdoshlardan, aniqlovchidan, holdan va boshqalardan keng foydalanishga o‗rgatishi kerak. Bolalar rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzishga (bir yoki bir qancha narsa-buyumlarning yoki obyektlarning sifatlari, xususiyatlari, harakterlari to‗g‘risidagi hikoya) o'rganib olganlaridan so'ng voqeaband suratlar bo‗yicha voqeaband hikoyalar tuzishga o‘rgatiladi. Bolalar tarbiyachi yordamida tasviriy harakterga ega bo‗lgan bog‘langan hikoya tuzadilar. Bu sckin-astalik bilan bolalarni mustaqil ravishda voqeaband hikoyalar tuzishlariga yordam bcradi. Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni

Katta guruhda bolalarning faolligi o‗sadi, nutqi takomillashadi, turli rasmlar bo‘yicha mustaqil hikoya tuza oladilar. Rasmlardan foydalanilgan mashg'ulotlarda ularning mazmuniga qarab har xil vazifalar qo'yiladi:

1) bolalarni rasmlarning mazmunini to‗g‘ri tushunishga o'rgatish ;
2) his-tuyg'ularni tarbiyalash (rasmlarning mazmuniga qarab aniq rejalashtiriladi: tabiatga muhabbat, kasb-hunarga hurmat va hokazolar);
3) rasmlar bo‗yicha bog‘langan hikoya tuzishga o‗rgatish;
4) lug‗at to'plamini kengaytirish va faollashtirish (bolalar xotirada saqlashlari lozim bo‗lgan yangi so‗zlar yoki aniqlanishi va mustahkamlanishi lozim bo‗lgan so‗zlar oldindan aniq rejalashtiriladi).
Katta guruhda bolalarni hikoya qilishga o‗rgatish jarayonida tarbiyachining rahbarligi o‗zgaradi. Endi u shaxsan ishtirokchilikdan kuzatuvchi roliga o‗tadi, zarur bo‘lgandagina aralashadi. Katta guruh bolalarining hikoyalariga katta talablar qo'yiladi: voqealarni uzviy bog‗langan holda, grammatik jihatdan to‗g‗ri jumlalar tuzib bayon qilish; til vositalarining (harakatlarni, sifatlarni, holatlarni va boshqalarni aniq belgilash) mustaqilligi, obrazliligi, bir maqsadga qaratilganligi, topshiriqni bola tomonidan ongli tarzda anglash uni to‘g‗ri bajarishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Bu jihatlarga tarbiyachining rahbarlik qilishi juda katta ahamiyatga ega, u topshiriqni tushunishga va to‗g‗ri bajarishga yordam beradi. Tarbiyachining namuna-hikoyasi, ayniqsa, maktabga tayyorlov guruhida ularning hikoya qila olish malakasini yanada yuqori darajada rivojlanishi uchun asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi.
Tarbiyachi boladan namuna-hikoyaning aynan o'zini takrorlashni talab qilib qolmasdan, balki takomillashtirib, o‗zgartirib, unumlashtirgan holda, adabiy obrazlardan foydalanib hikoya qilishni talab etadi. Namuna ko‗pincha rasmning bir qismi uchun taalluqli bo‘lib, u boshqa qismlar yuzasidan mustaqil hikoya tuzish imkonini beradi. Maktabga tayyorlov guruhida tarbiyachining namuna-hikoyasi, guruhda rasmdagi mazmunni bog‘langan holda bayon ctishga qiynaladigan bolalar bolsagina taklif etiladi. Bunday mashg‗ulotlarda hikoya rejasini berish, hikoya mazmunini va izchilligini aytib turishdan foydalanish yaxshi natijalar beradi.
Katta guruhda rasmga qarab hikoya tuzishning hamma turlaridan foydalaniladi: narsa-buyumlarni tasvirlovchi va voqeaband rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzish; peyzajli va naturtmortli rasmlar bo'yicha tasviriy hikoya tuzish; rasmlar seriyalari — to‗plamlari bo‗yicha, masalan, „Bizning yer maydonchamiz qishda va yozda― ) hikoya tuzish.
Rasmlar to'plami bo‗yicha hikoya tuzish malakasini takomillashtirishda quyidagi usullar yordam beradi: jamoa bo‘lib hikoya tuzish — avval boshlanishini tarbiyachi tuzadi, bolalar tugallashadi; bir bola boshlaydi, boshqasi davom ettiradi. Quyida misol tariqasida bog‗lanishli nutqni rivojlantirish bo'yicha mashg'ulot ishlanmasini keltiramiz. Bu mashg'ulotda nutqning turli vazifalari hal etiladi.
I qism. Bog‘lanishli nutq. „Tipratikanlar― rasmi bo‗yicha hikoya qilish. Dastur mazmuni. Bolalarning yovvoyi hayvonlar ( tipratikanlar) to‗g‗risidagi mavjud bilimlaridan foydalanib, rasm bo'yicha hikoya qilishga o‗rgatish.
II qism. Lug‗at ishi. Topishmoqlarni topish. Dastur mazmuni. Bolalarni topishmoqlardagi obrazli ifodalarning mazmunini tushunishga o‗rgatish.
III qism. Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. ,,r-l― tovushlarining to‗g‗ri talaffuzini mustahkamlash. Dastur mazmuni.„r-l― tovushlarining to‗g‗ri talaffuzini Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni

aniqlash,mustahkamlash, fonetik idrokni o‗stirish. „ r - l― tovushlari bo‘lgan so‗zlarni aniq va cho‘zib talaffuz etishga o‘rgatish.

Mashg'ulotning borishi. Tarbiyachi bolalarga tipratikan haqidagi she‘rni aytib beradi. So‗ngra tarbiyachi so‗raydi: „Tipratikanning tanasi nimalar bilan qoplangan? ― (ignalar bilan .) „Tipratikan qanday ? ― (Tikanli.) Tipratikan haqidagi topishmoqni tinglashni taklif etadi:
Tikuvchimas, bichuvchimas, Ninasi ancha ekan, yoviga sanchar ekan. So‗ng shu topishmoq yuzasidan ham savollar beradi: „Nima uchun: ninasi ancha ekan, yoviga sanchar ekan ― deb aytilgan? (Chunki uning tanasi ignalar bilan qoplangan, bironta yovvoyi hayvon uni yemoqchi bo‘lsa, dumaloqlanib olib ignalarini tikkaytirib oladi, natijada uning ignalari yovga (dushmaniga) sanchiladi. Biz ham uni tutib olmoqchi bo'lsak, ignalarini qo'limizga sanchib olishi mumkin. Unga tegib bo‘lmaydi, tikanli.) Yana bitta topishmoq aytadi: „ Ignalarini o‘z¡ bilan olib yuradi, Tikishni esa bilmaydi―. Tarbiyachi so‘raydi: Nima uchun „Tikishni bilmavdi― deyilgan? Yana qanday ignalar bor, ular nima uchun kerak? (Tikuv ignalari, tikish uchun.) Tipratikanning ignaiari bilan tikish uchun ishlatiladigan ignalar nimasi bilan o ‗xshash? (ular o'tkir, uzun, ingichka.) Tarbiyachi „Tipratikanlar― rasmini („Yovvoyi hayvonlar― seriyali rasmlardan) ko‗rsatadi. Bolalarga uni diqqat bilan ko‘rib chiqishni taklif etadi va savollar beradi: „Bu rasmda nima tasvirlangan? Ona tipratikan nima qilyapti? Tipratikan bolalarichi? Tipratikanlar nima yeydi? Unga ignalar nima uchun kerak? U qanday? Tipratikanni nima bilan taqqoslash mumkin ?― Javoblarni tinglaydi va bolalarga tipratikanlar haqida aytilganlarni esdan chiqarmaslikni aytadi. Shu rasm yuzasidan bir bolaning hikoyasi: „Ona tipratikan va tipratikanchalar yashashar ekan. Kunlardan bir kuni ular o‘tloqqa sayr qilgani borishibdi. Ona tipratikan shiliqqurtlarni ko‗rib ularga tikilib qaray boshlabdi. Ikkita tipratikancha esa qo‘ng‗izga qarab o'ylashibdi, bu kuni ekan, bitta
tipratikancha esa xuddi koptokka o‗xshab, dum-dumaloq bo‘lib olibdi. Qo‘ng‗iz yiqilib tushgan edi, tipratikancha qo'rqib, tumshug‗ini ichkariga yashirdi―.
Ikkinchi bir bolaning hikoyasi: „Bir bor ekan, bir yo‘q ekan. Ona tipratikan bilan tipratikanchalar yashar ekan. Kunlardan bir kun ular sayr qilgani bog‘ga borishibdi. Ona tipratikan shiliqqurtni ko‗rib qoldi. Ikkita kichkina tikanli tipratikanchalar chuvalchangni ko'rib qolib, unga qarab turishibdi va qanday taqsimlab olishga hayron― .
Uchinchi bolaning hikoyasi: „Tipratikanchalar va ona tipratikan yashar ekan. Kunlardan bir kun ular o'rmonga sayr qilgani borishibdi. Ikkita tipratikancha qo‘ng‘izni ushlab olishdi va uni taqsimlay olishmadi. Ular qarasalar, shox-shabbalarning ostida bir ko‘k rangdagi dum-dumaloq narsa. Bu ularning akalari bo‘lib, u qo‘rqqanidan xuddi koptokka o‘xshab dum-dumaloq bo‗lib olgan edi. Ular akalariga qarayotganlarida, qo‘ng‘izlar qochib qolishdi―. Tarbiyachi bolalardan kimning hikoyasi nimasi bilan ko‗proq yoqqanligini, har bir tinglagan hikoyalarida qanday yangi va qiziqarli narsalarni eshitganliklarini so‗rab oladi.
Katta guruh bolalari sekin-astalik bilan rasmda tasvirlangan tabiat manzaralarini (peyzajni) tasvirlash bilan o‘z hikoyalarini to'ldirib boradilar. Masalan, „Qishki o‘yinlar― rasmi yuzasidan bola shunday hikoya qilishi mumkin: „Bu rasmda qish tasvirlangan. Kun iliq va quyoshli. Osmon ko‗m – ko‘k, beg'ubor...―. Rasm bo'yicha hikoya qilishga bunday tasvirlashni kiritish bolalarni manzarali (peyzajli) va naturmort rasmlar bo'yicha hikoya tuzishga tayyorlaydi. Bu hikoya turi maktabga tayyorlov guruhida tashkil etiladi. Bolalarni manzarali va naturmort rasmlar bo'yicha hikoya qilishga o‗rgatishning qiziqarli va samarali Bolalarning nutqini o’stirish fanining asosiy nazariy matni

uslubiyotini N.M.Zubareva ishlab chiqqan. Jumladan, ushbu uslubiyotni u quyidagicha yoritadi: „Bolalarni manzarali rasmni idrok qilishga sekin-astalik bilan, ularning emotsional kayflyatlariga tayangan holda, tabiatni kuzatish bilan bog‘lab o‘rgatib boriladi. Manzarali rasmni idrok qilishni tevarak-atrofdagi tabiatning rang-barangligini va chiroyini kuzatish bilan (quyoshning chiqishi va botishi, momaqaldiroq, oqshom, ob-havo (bulutli, ochiq), izg'irin shamol va boshqalar) bog‘lab olib borish kerak. Manzarali rasmni ko'rib chiqishda quyidagi savollardan foydalanish maqsadga muvofiqdir: Rassom bizga bu o‘rmon haqida (ushbu daraxt, maysazor, o'tloq haqida) nimalarni hikoya qilib bermoqchi bo‗lgan? Nima uchun rassom ozining rasmini shunday nomlagan? Rassoniga nima qiziqroq, chiroyliroq ko‗rinadi? Tarbiyachining „nima haqida...―, „nima to'g‗risida... degan savollari rasmning tavsifini aniqlashga, tabiat nianzarasi to‗g‗risida aniq tavsif berishga yordam beradi. U yoki bu rasmning badiiy g‗oyasini yaxshi tushunish va aniqlash u chun musiqadan, poetik (she'riy) asarlardan foydalanish ma'qul. Bu bolalarda, bir tomondan, barqaror diqqatning vujudga kelishiga yordam bersa. ikkinchi tomondan, ularning kayfiyatini ko‘taradi, tasvirlash uchun o'xshatishlar, epitctlar, taqqoslashlar va kinoyalarni tanlashga yordam beradi―. Masalan, Safo Ochilning, „ Ko‘klam qo‘shig'i, Shukur Sa'dullaning „Bahor keldi―. Zafar Diyorning „Qor―, she'rlaridan, tabiat to‗g‗risidagi o‘zbek xalq qo‘shiq va laparlaridan foydalanish mumkin. Rasmning g'oyasini tushunishga yordam berishda ushbu metodik usul ham yordam berishi mumkin: tarbiyachi bolalardan qor bilan o‘ynayotganlarida, uyda onalari bolmaganda, shifokor emlash uchun kelganda va hokazo vaziyatlarda kayfiyatlari qanday bo'lishini so‘raydi. Tarbiyachining namuna-hikoyasi yoki adabiy asarni o‘qib berishi katta ahamiyatga ega. Masalan V.Bakshcycvning „Yashil bahor‖, O‘.Tansiqboyevning „Kuz― rasmini ko'zdan kechirishda mashg‗ulotni O‘tkir Hoshimovning „Tomchi haqida ertak ― hikoyasini, Qudrat Hikmatning ,,Bu qaysi fasl?" asaridan parcha o‘qib berish bilan tugallash mumkin. Maktabga tayyorlov guruhida naturmortlarni ko‗rib chiqish va tasvirlash mashg‗uloti tashkil etiladi. Tarbiyachi doskaga uncha murakkab bo‘lmagan rasmni (naturmortni) yoki rasmda tasvirlangan idishlardan, gullardan, mevalardan sto) ustida, xuddi rasmda tasvirlangandek, „naturmort― yasaydi. So'ngra bolalarning o‘zlari narsa-buyumlardan „naturmort― yasaydilar va bir vaqtning o‘zida „naturmortni― tasvirlaydilar: rangini, bo‗yoqlarning mosligini, narsalarning shaklini aytib tasvirlaydilar, keyin esa rasmdagi „ naturmort― bilan taqqoslaydilar. „Stoldagi naturmort―ni ko'rib chiqish bolalarga narsa-buyumlarning turli sifat xususiyatlarini, belgilarini aniqlashga yordam beradi, ularning

estetik sifatlari to‘g‘risidagi tasavvurlari doirasini kengaytirishga ta‘sir etadi. Bola sekin-astalik bilan mustaqil ravishda naturmortlarni tasvirlashga o‘rgatadi. Ushbu naturmort rasmlardan foydalanishi mumkin: D.Nalbandyan „Gullar‖ J. Levitan „Siren―. A. Laktinov „Fevral― , I. Mashkov „Tarvuz bilan naturmort―, P. Kanchalov „ Deraza oldidagi siren ― , A.Fatxullin „ Nishona―. Shuningdek, tarbiyachi mashg‗ulotda fotostudia rcproduksiyalaridan ham foydalanishi mumkin. Y.Ryumkinning „Olmalar―, Y.Ignatovichning „Momaqaymoq ― va „Moychechak― rasmlarini ko‘zdan kechirish yaxshi natijalar beradi.