1-мавзу. Криминология предмети, вазифалари ва тизими

7.3. Жиноятларни профилактика қилиш турлари

Жиноятлар профилактикаси умумий тушунчасининг таъри­фи ва таркиби уни таснифлаш муаммоси билан узвий боғлан­ган. Ҳуқуқий, шу жумладан криминологияга оид адабиётларда бундай таснифлашнинг ҳар хил вариантлари таклиф қилинган, лекин бу масалага нисбатан бир хил ёндашув ҳали ишлаб чиқилмаган.

В.Ф.Зудин профилактика муаммоларига глобал даражада ён­дашиш ва унинг алоҳида доктринасини ишлаб чиқишни таклиф қилади. Унинг фикрича, ғайриижтимоий ҳодисаларни ижти­моий профилактика қилиш назарияси ва амалиёти қуйидаги уч йўналишда ривожланиши лозим:
- урушлар, экологик мувозанатнинг бузилишига қарши қара­тилган ғайриижтимоий ҳодисаларни глобал даражада профи­лактика қилиш тўғрисидаги таълимотнинг шаклланиши;
- ижтимоий профилактика умумий назариясининг шаклла­ниши;
- ғайриижтимоий ҳодисаларни ижтимоий профилактика қи­лиш муаммоларини илмий билимларнинг турли тармоқлари ва профилактика фаолиятининг шарт-шароитларига кўра тоифа­лаштириш (давлат-ҳуқуқий, ахлоқий, культурологик ва бошқа йўналишлар).⁴³
Г.А.Аванесов ўзининг «Криминология ва ижтимоий профи­лактика» китобида ижтимоий профилактика концепциясини ил­гари суради. Унинг фикрига кўра, фан сифатидаги ижтимоий профилактика салбий ҳодисалар тўғрисидаги умумий таъли­мотни муайянлаштириш билан шуғулланиши ва уларни барта­раф этиш йўлларини назарий жиҳатдан асослаб бериши лозим. Муаллиф ижтимоий профилактиканинг кенг доирасини, чунон­чи: ахлоқий, ҳуқуқий, криминологик, махсус профилакти­кани белгилайди.
Профилактикани таснифлаш муаммоси ҳуқуқбузарликлар­нинг энг хавфли қисми – жиноятчилик ва жиноятларга нисбатан анча чуқур ва муфассал ишлаб чиқилган. Бу ерда жиноятлар профилактикаси энг аввало уни содир этиш вақтига (муддатига) кўра таснифланади. Жиноятлар профилактикасининг уч тури: илк профилактика, бевосита профилактика (ёки сўзнинг ўз маъносидаги профилактика) ва рецидив жиноятлар профи­лактикаси умумий эътироф этилган.
Илк профилактика тарбиявий аҳамиятга эгадир. У ғайри­ижтимоий, ғайриҳуқуқий хулқ-атворни дастлабки босқичдаёқ огоҳлантиришни назарда тутади. Бунда профилактика тадбир­ларини амалга оширишни бошлашга муайян ғайриижтимоий қилмиш ёки хулқ-атвор, чунончи: манманлик, қўполлик, ёлғон­чилик ва бошқа салбий ҳаракатлар ёхуд шахсга бошқа одамлар салбий таъсир кўрсатаётганлигининг аниқланганлиги сигнал бўлиши мумкин.