1-мавзу: кириш

12-MAVZU: TО‘QIMACHILIK GAZLAMALARINING MEXANIK XUSUSIYATLARI

Маъруза мавзусининг режаси:

а)тўқимачилик газламаларининг ярим даврли чўзилиш деформацияси ва олинадиган кўрсаткичлар; б) тўқимачилик газламаларининг бир даврли чўзилиш деформацияси ва олинадиган кўрсаткичлар; в) тўқимачилик газламаларининг кўп даврли чўзилиш деформацияси ва олинадиган кўрсаткичлар.

Тўқимачилик газламаларининг механик хусусиятлари уларнинг турли кучлар таъсирига муносабатини кўрсатади. Бу кучлар эса турлича бўлиб, улар катта ёки кичик бўлиши, ҳамда бир марта ёки кетма-кет такрорланиб таъсир этиши мумкин. Кучлар тўқимачилик газламаларининг бўйи, эни йўналишида ёки уларга нисбатан маълум миқдордаги бурчак остида таъсир этишлари мумкин. Натижада, тўқимачилик газламаларда эгилиш, чўзилиш, буралиш ва ҳоказо деформациялар пайдо бўлади. Профессор Кукин Г.Н. таснифига биноан газламаларнинг механик хусусиятлари учта синф - ярим даврли, бир даврли ва кўп даврли хусусиятларга бўлинади. “Бир давр” деганда газламаларнинг куч таъсири остида бўлиши (юклаш), куч таъсиридан бўшаши (бўшатиш) ва дам олиши (дам) тушунилади.

1. Ярим даврли механик хусусиятлар жумласига узиш кучи, чўзилишдаги узайиш, узилишда бажарилган иш, нисбий узиш кучи ва бошқалар киради. Бу хусусиятлар газламаларнинг максимал механик имкониятини, ҳамда сифатлилигини кўрсатиш учун ишлатилади. Уларни аниқлаш учун газламалардан тўртбурчак тарзида намуналар, эни 50 мм, узунлиги 200 мм, яъни 50х200 мм қилиб тайёрланади. Тўқимачилик газламалари учун - кўндаланг ва бўйлама йўналишлари бўйича алоҳида аниқланади. Синовлар РТ-250М маркали узиш машинасида ўтказилади. Машинанинг қисқичлари орасидаги масофа тўқимачилик газламалари учун 100 мм га тенг бўлади.
Газламаларнинг узиш кучи - бу юқорида айтилган ўлчовли намуналарни узиш учун сарф қилинган куч. У “Р_р” ҳарфи билан белгиланади ва Нъютон (Н) бирлигида ифодаланади. Узиш кучи газламаларнинг мустаҳкамлигини кўрсатади. Газламаларнинг мустаҳкамлиги уларнинг тола таркибига, ҳосил қилувчи ипларнинг тузилиши ва чизиқий зичлиги, ўрилиши, зичлиги, пардозлаш турига боғлиқ. Иплар қанча йўғон ва қанча зич бўлса, у шунча мустаҳкамдир. Босиш, аппретлаш каби пардозлаш жараёнлари газламаларнинг мустаҳкамлигини оширади, оқартириш, бўяш жараёнлари бўлса, мустаҳкамликни бироз пасайтиради.
Узиш кучини аниқлаш билан бир пайтда намуналарнинг чўзилишдаги узайиши ҳам аниқланади. Чўзилишдаги узайиши деб намуналарнинг дастлабки узунлиги билан узилгунгача чўзилгандаги узунлиги орасидаги фарқи тушунилади. Мазкур кўрсаткич миллиметрда ифодаланса, мутлоқ узайиш деб айтилади ва “L_уз” деб белгиланади. Намуналарнинг узайиши фоизда ифодаланса, у нисбий узайиш _н деб айтилади ва мутлоқ узайишга асосланиб ҳисобланади:
, % (122)
бу ерда: L_уз -намунанинг мутлоқ узайиши, мм; L_кис-узиш машинасининг қисқичлари орасидаги масофа, мм.
Намуналарни узиш учун маълум миқдорда сарфланган энергия уларнинг узилишдаги бажарилган ишнинг ҳақиқий миқдоридир. Узиш ичини аниқлаш учун узиш кучи ва узайишни аниқланган пайтда узиш машинасининг диаграмма ёзувчи мосламаси ёрдамида намунанинг чўзилиш диаграммаси ёзиб олинади (21-расм).
Амалда узиш ичи R (Дж) қуйидаги формула ёрдамида ҳисобланади:
, (123)
бу ерда: Р-газламанинг узиш кучи, Н; L_уз-газламанинг чўзилишдаги узайиши, см; -диаграмманинг тўлалилик коэффиценти.
(124)
бу ерда: S_хак-диаграммадаги ҳақиқий бажарилган узиш ишни ифодаловши юза.
S-диаграммадаги шартли бажарилган узиш ичини ифодаловчи юза.

21-расм. Намунанинг чўзилиш диаграммаси.

Газламалар учун =0,250,75; трикотаж газламалари учун =0,150,4; елимлаш усули билан олинган нотўқима газламалари учун =0,50,8.

Турли тузилишдаги газламаларнинг механик хусусиятларини тақосслаш учун нисбий узиш кучи ва узилишда бажарилган ишнинг солиштирма миқдори каби кўрсаткичлар қўлланилади.